Uyghur ayalliri-Uyghur irqiy qirghinchiliqining eng éghir qurbanliridur

Xitayche kiyindürülgen Uyghur qizning xitay bilen orunlashturulghan toy murasimidiki rahetsiz we naraziliq chirayi.

Uyghur ayalliri dunyada yüz bergen herqandaq qirghinchiliq we urushlarning eng éghir ziyankeshlikige uchrighan bashqa ayallardekla, bügünki Uyghur irqiy qirghinchiliqining eng éghir qismetlirini bashtin kechürmekte. Gerche Uyghurlar duch kelgen bu irqiy qirghinchiliqning qachan we qandaq otturigha chiqqanliqi heqqide xelq'arada téxi ortaq bir yekün otturigha chiqmighan, Uyghur irqiy qirghinchiliqi gherbtiki bir qanche döletlerde étirapqa érishkendin bashqa, hetta Uyghurlarning öz qérindashliri we dindashlirimu bu qirghinchiliqning yüz bériwatqanliqigha guman bilen qarawatqan bolsimu, emma Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini sheksiz bir heqiqettur.

Uyghur irqiy qirghinchiliqning xelq'aragha ashkarilinishi 2017-yilidin kéyin buyan bolsimu, emma xitay hökümitining Uyghurlarni yiltizidin yoqitish niyiti Uyghur élini mustemlike qilghandin buyan esla yoqalghan emes. Del shundaq bolghanliqi seweblik, xitay mustemlikisi astidiki Uyghurlar maw zédong, déng shyawping dewridin bügünki shi jinping dewrigiche bolghan xitayning üch basquchluq tereqqiyat dewride, igilik hoquqidin ayrilish, namratlashturulush we irqiy qirghinchiliq qilinishtin ibaret üch basquchluq yoqitilish dewrini bashtin kechürdi. Jem'iyetning eng ajiz qatlimi bolghan Uyghur qiz-ayallirimu mana bu üch dewrge sozulghan Uyghurlarning yoqitilish qismetliridiki eng éghir ziyankeshlikke uchrighuchilirigha aylandi. Maw zédung dewridiki Uyghurlarning yerge bolghan igidarchiliq heqliridin ayrilishi, xitayning atalmish “Yer islahati” bilen bashlan'ghan bolsa؛ namratlashturulush dewri déng shyawpingning “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish” siyasiti bilen yüz bergenidi. Atalmish “Yer islahati” da Uyghur ayalliri xuddiy bügünkidekla xitayning kalla yuyush, assimilatsiye qilishtiki asasliq nishani qilin'ghanidi. Bu dewrde Uyghur ayalliri xitayning Uyghur élida élip barghan türlük siyasiy heriketliride a'ilisidin, yer-zéminliridin, erliridin, perzentliridin ayrilish, yaqa-yurtlargha palinish, chet ellerge qéchish, xaniweyran bolush qatarliq éytip tügetküsiz qismetlerni bashtin kechürdi. Atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish” dewride bolsa, Uyghur ayalliri namratlashturulush, ishsizlashturulush, ma'aripsizlashturulüsh, tejribe matériyali qilinish, tughut cheklesh qatarliq qurbanliq nishanegha aylandi. “Barin inqilabi” ning qozghilishigha Uyghur ayallirigha yürgüzülgen atalmish “Pilanliq tughut siyasiti” namidiki chektin ashqan ziyankeshlikler seweb bolghan idi. “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” gha bolsa “26-Iyun shawgüen weqesi” de ziyankeshlikke uchrighan Uyghurlar we xitay ölkilirige mejburiy qul ishchiliqqa élip kétilgen Uyghur qizlirining échinishliq qismetliri seweb bolghan idi. Hetta shi jinping wezipige olturghandin kéyinki 2014-yili iyulda yüz bergen “Yerken qirghinchiliqi” mu mezkur qirghinchiliqning shahitlirining déyishiche, ramazanning axirqi küni du'a-tilawet yighilishi qilghan Uyghur ayallirining “Qanunsiz diniy pa'aliyetler bilen shughullan'ghan” dep qarilip, neq meydandin tutqun qilinishi seweblik yüz bergen. Emma Uyghur ayallirining qismetliri “Yerken qirghinchiliqi” bilenla axirlashqan bolmastin, belki bügünki künde ziyankeshlikning eng yüksek noqtisi bolghan irqiy qirghinichliq derijisige kötürüldi.

XINHUA

2015-Yilidiki xitay hökümet isitatistikisidiki uchurlargha asaslan'ghanda, Uyghur rayonidiki ayallarning sani 11 milyun. Bularning ichide yéza nopusidiki ayallarning sani 7 milyun etrapida bolup, yézilardiki emgek küchlirining 63 pirsentini igileydu, déyilgen. Bizge melum bolghinidek, Uyghurlarni yoqitish aldi bilen “Üch xil küchlerni yiltizidin yoqitish” we “Namratliqni yiltizidin yoqitish” shu'ari astida élip bérilghan. Shundaqla jenubiy Uyghur élini “Üch xil küch” we “Namratlar” ni yoqitishtiki asasliq bash nishan qilghan.

Uyghurlarning 90 pérsenttin köprek nopusi déhqanchiliq bilen shughullinidighan bolup, 1949-yili xitay mustemlikisige ötkendin buyanqi siyasiy heriketlerde, Uyghur nopusi jenubiy Uyghur éligha merkezliship qalghan. Jenubiy Uyghur élimu bu wejidin Uyghur nopusi eng köp we zich olturaqlashqan rayon'gha aylan'ghan.

Démek, Uyghurlar Uyghur élining asasliq ahalisi bolghanliqi seweblik, yuqirida tilgha élin'ghan 7 milyun déhqan ayallar mutleq köp qismini Uyghur ayalliri dep qarashqa bolidu. Shundaq bolghanliqi üchün, Uyghur ayalliri atalmish “Qayta terbiyilesh” namidiki jaza lagérlirigha qamilish, tutqun qilinish, qul ishchi qilinish qatarliq ziyankeshliklerge uchrash bilen teng, perzentliridin ayrilish, xitay erlirige mejburiy toy qilish, tughmasliq opératsiyesi qildurush, basqunchiliq qatarliq ziyankeshliklergimu uchrighan.

2014-Yili xitay hökümiti Uyghur élining özidila “Milyun ayalni terbiyilesh pilani” ni yolgha qoyghan. Mezkur pilanda yézilardiki emgek küchlirini terbiyeleshmu bar bolup, Uyghur yéza ayalliri bolsa “Terbiyilesh” ning asasliq nishanigha aylan'ghan. Xitay dölet ishliri komitétining tor bétide 2015-yili séntebirde atalmish “Shinjang géziti” din köchürüp tarqatqan bir xewiride, Uyghur élida 2015-yilighiche bolghan besh yil ichide 837 ming adem qétim kespiy terbiyelesh élip bérilghanliqi yézilghan. Mezkur xewerde yene ayallarning keshtichilik kespini asas qilghan terbiyileshtila 300 ming ayalning terbiyelinip, her yil milyard yüen'ge yéqin ishlepchiqirish qimmiti yaratqanliqi, nechche on ming az sanliq millet ayallirining yéqin etrapta bu kesp boyiche ishqa orunlashqanliqi tilgha élin'ghan.

Ikkinchi dunya urushi mezgilide yehudiy ayallirimu natsistlarning türlük ziyankeshliklirige uchrighan bolup, deslipide ularning uchrawatqan ziyankeshlikliri natsistlar teshwiqatliri arqiliq tashqiy dunyadin yoshurup qélin'ghanidi. Bügünki Uyghur ayalliri uchrawatqan ziyankeshliklerni ene shu yehudiy ayalliri uchrighan ziyankeshlikler bilen sélishturup qaraydighan bolsaq, köpligen oxshashliqlarning barliqini bayqishimiz tes emes.

Ikkinchi dunya urushi mezgilide yehudiy ayallirining puqraliq heqliri natsistlar teripidin tartiwélinip, ularning mal-mülük, kesip, terbiyelinish, olturaqlishish qatarliq ishlirining hemmisi cheklimige uchrighanidi. Mana bügün Uyghur ayallirimu oxshashla xalighan shekilde yashash, xalighan ishni qilish, xalighan ademge öylinish, xalighan kéyimlerni kéyish, xalighan tilda sözlesh, xalighan din'gha étiqad qilish, xalighan jaylargha bérish, xalighan chaghda perzentlik bolush qatarliq türlük heqliridin pütünley mehrum qilinip, azab-oqubet tartmaqta. Xitay hökümitimu ayallarning atalmish “Üch xil küchlerni tazilash” we “Namratliqni yoqitish” tiki asasliq nishan ikenlikini inkar qilghan emes.

Natsistlar yehudiy ayallirini yaqa-yurtlargha sürgün qilip, qul ishchiliqqa salghan. Mana bügün Uyghur ayallirimu oxshashla mejburiy emgekke, yaqa-yurtlargha sürgün qilinip, qul ishchi bolushtek qismetlerge duch kelmekte.

Uyghur ayalliri uchrighan eng échinishliq qismetlerdin biri bolghan basqunchiliq we xitay erlirige öylinishke mejburlinish bolup, bu hadise xuddi ikkinchi dunya urushi mezgilidiki yehudiy ayalliri uchrighan basqunchiliq, zorawanliqlar bilen mahiyet jehette köp perqlenmeydu. Chünki her ikkisining axiriqi meqsiti oxshashla bir milletni yoqitishni meqset qilghan.

Chet el puqrasi bolghanliqi seweblik yaki hemrahi chet ellik bolghanliqi sewebidin lagérlardin aman qélish pursitige érishken Uyghur lagér shahitlirining bu heqtiki guwahliqliri, Uyghur ayallirining bügünki qismetlirining tesewwur qilghusiz derijide éghir ikenlikini ispat turuptu. Jismaniy ziyankeshlikke uchrighan Uyghur lagér shahiti tursun'ay ziyawudun, perzentidin ayrilghan Uyghur ana méhrigül tursun, lagérdiki Uyghur ayallirining échinishliq qismetlirini öz közi bilen körgen özbék lagér shahiti qelbinur sidiq, Uyghur ayallirining échinishliq qismetlirige shahit bolghan zumret dawut, lagér hayatida éghir xorlan'ghanda qazaqistan puqraliqidiki Uyghur lagér shahiti gülbahar jélilowa qatarliqlarning guwahliqliridimu oxshashla Uyghur ayalliri duch kelgen jinsiy zorawanliqlar tilgha élin'ghan.

Yighip kelgende, xitay hökümiti Uyghur ayallirini irqiy qirghinchiliqning birinchi yoqitish obyékti qilghanliqi, bu wejidin Uyghur ayallirigha assimilatsiye qilish, xitay ölkilirige yötkesh, qul ishchi qilish qatarliq wastilarnila emes, belki lagérlar, türmilerge qamash, basqunchiliq qilish qatarliq qebih wastiler bilen ziyankeshlik qilghan.

Uyghur ayalliri gerche Uyghur irqiy qirghinchiliqidiki eng éghir ziyankeshlikige uchrighuchiliri bolsimu, emma Uyghur ayalliri oxshashla zorawanlargha bash egmes rohi, küchlük milliy iradisi bilen 21-esirde yüz bériwatqan insaniyetke qarshi bu jinayetni axirlashturush we Uyghurlarning hörlükini qolgha keltürüsh yolidiki awan'gartlardur. Xuddiy yehudiy ayalliri dunyadiki eng köp nobél mukapatigha érishken isra'iliyelikler bilen bügünki küchlük yehudiylarni yaratqinidek, Uyghur ayallirimu choqum tarixtiki seltenetlik Uyghurning bügünki azab-oqubetlirige xatime bérip, parlaq kelgüsini yaritalaydu!

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.