“бәхт бағчиси” дики уйғур балилири немә үчүн йиғлайду?

“пәриштиләр” мәктипи алдида тәкшүрүш вә чарлаш елип бериватқан сақчилар. 2018-Йили 30-авғуст, хотән.

Хитай һөкүмити уйғурларни кәң көләмлик тутқун қилип лагерларға қамиған бир вақитта, ата-анилири тутқун қилинғанлиқтин йетим қалған балиларниму “пәриштиләр бағчиси”, “ятақлиқ мәктәп” дегәндәк балилар лагерлириға орунлаштурғанлиқи вә уларға меңә ююш тәрбийәси елип бериватқанлиқи сир әмәс. Доктур адриян зениз қатарлиқ мутәхәссисләрниң йеқинда елан қилған доклатлирида мана бу хилдики орунларда туруватқан уйғур балилириниң өзила 800 миңдин ашидиғанлиқи оттуриға қоюлғаниди. Хитай һөкүмити болса, бу җайларни “балиларниң бәхт бағчиси” дәп тәшвиқ қилишни күчәйткән.

Америкадики нопузлуқ тәтқиқат органлириниң бири болған ранди ширкитидики бир тәтқиқат гурупписи, америка җуғрапийәлик бошлуқ истихбарат идариси билән бу йил язда, хитайниң уйғур елидики җаза лагерлири дәп қариливатқан 380 дәк орунни көзитиш нәтиҗисини елан қилған иди. Улар сүний һәмраһ арқилиқ көзәткән бу орунларниң ичидә, хитай һөкүмити “ятақлиқ мәктәп” яки “пәриштиләр мәктипи” дәп сүрәтләп кәлгән балилар лагерлириму бар болуп, улар уйғур елидики үч базарниң өзидила 100 гә йеқин бу хил орунларни тапқан.

Йеқинда ақсу гезитиниң бир хәвиридин, хитай даирилириниң 2017-йили уйғур илида чоң тутқун башлиниш билән тәң һөҗҗәт чүшүрүп, қаранчуқсиз қалған “яшанғанлар вә балилар” мәсилисини һәл қилишни тәләп қилғанлиқи ашкариланғаниди.

Хәвәрдә йәнә, ақсуда йетим балиларни беқишни 100 пирсәнткә йәткүзгәнлики, “яшанғанлар вә балилар” мәсилисини “үнүмлүк һәл қилған” лиқи йезилған.

Хитай һөкүмити сим тосақлар билән торалған, көзитиш камералири орнитилған, сиртқа пүтүнләй тақалған “пәриштиләр бағчиси” дегәндәк чирайлиқ исим қоюлған йәсли вә ятақлиқ мәктәпләрниң балилар лагери икәнликини инкар қилип кәлмәктә. Һәтта әксичә бу орунларниң һәр милләт балилирини заманиви маарип, дөләт тили билән тәрбийәләйдиған бағчә вә мәктәпләр дәп тәшвиқ қилмақта.

Тәңритағ ториниң 20-сентәбир “кәнт йәслиси балиларниң бәхт бағчисиға айланди” дегән темидики сүрәтлик тәшвиқатида қәшқәр йеңишәһәр наһийәсиниң барин йезиси юқириқи барин кәнтидә 2007-йили қурулған йәслидә 134 бала барлиқи, өлчәмлик көп иқтидарлиқ муәссәсиләр сәпләнгән азадә йәслиниң, йеза балилириниң хушал-хурам өсүп йетилидиған бәхт бағчисиға айланғанлиқи йезилған. Бу нуқта йәнә балиларниң һәр хил оюн ойнаватқан, нахша ейтиватқан дегәндәк фото сүрәтлири билән йорутушқа тиришилған.

Һалбуки сүрәтләрдин йәслиниң ич безилиш һәтта тамға чаплиған хитайчә хәтлик рәсим, чаңчилә сүрәтлиридин һәмдә тәрбийәчиләрниң асасән хитайлар икәнликиниму көрүвалғили болиду.

Бу йүрәкни езидиған авазлар, йеқиндин буян тик-ток қатарлиқ хитай иҗтимаий таратқулири арқилиқ муһаҗирәттики уйғурлар арисида кәң тарқилип, күчлүк инкас вә уйғурларниң кәлгүсигә қарита күчлүк әндишә пәйда қиливатқанлиқи мәлум.

Муһаҗирәттики уйғурларниң фәйсебок қатарлиқ иҗдимаий таратқуларда бу хилдики ведиолар һәқиқдә қайтурған инкас вә муназирилиригә қариғанда, йеқинда тик-ток арқилиқ уйғур дияридин таралған уйғур балилириниң йәслиләрдики ечинишлиқ әһваллири ипадиләнгән видийолар болса хитай тәшвиқати билән күчлүк селиштурма һасил қилмақтикән. Бу йүрәкни езидиған авазлар, йеқиндин буян тик-ток қатарлиқ хитай иҗтимаий таратқулири арқилиқ муһаҗирәттики уйғурлар арисида кәң тарқилип, күчлүк инкас вә уйғурларниң кәлгүсигә қарита күчлүк әндишисини қозғиған.

Америкадики “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” ниң тәтқиқатчиси зубәйрә шәмшидин ханимниң күзитишичә, бу видийоларниң бәзилиридә, ата-анилиридин мәҗбурий айриветилгән балиларниң ата-анисини сеғинип азаблиқ йиғлашлири, роһий кәйпиятиниң турақсиз, интайин тәшвиштә икәнлики ашкариланиса, йәнә бәзилиридә хитай муәллимниң сөзини чүшәнмәй гаңгириған, қорқуп кәткән балиларниң, кәмситишкә һәтта тил аһанәт, тән җазалириға учраватқанлиқидәк әһвалларму ипадиләнгән.

Зияритимизни қобул қилған зүбәйрә ханим, уйғур балилирини ата-анилиридин айриветишниң уларға елип келидиған роһий вә җисманий зиянкәшлики шундақла уйғур миллитиниң келәчикигә пәйда қилидиған тәһдитидигә болған әндишилирини баян қилип:

“балиларни ата-анилардин мәҗбурий айрип, хитайлаштуруш тәрбийәсини мәҗбурий елип бериватқан, бу хил хитай йәсли мәктәпләрниң маһийәттә, хитайниң уйғур ирқй қирғинчилиқи елип бериватқан бир мәйдани” дәп оттуриға қойди.

Түркийәдики қәлбинур, 2017-йили 6 айлиқ һамилисини хитай даирилириниң мәҗбурий чүшүрүветишидин сақлаш үчүн 5 балисини вәтәндә қоюп түркийәгә келишкә мәҗбур болған. Әмма узун өтмәй лагерлар башлинип у юртиға қайталмиған, балиларму шундин буян ғайиб. Икки йил аввал қәлбинур хитай иҗтимаий таратқулирида тарқалған хотәндики “пәриштиләр йәслиси” дә сүрәткә елинған уйғур балиларниң арисидин, 3 йерим йешида айрилған қизини көрүп қелип тонувалғаниди.

Шуниңдин буян қәлбинур, уйғур елидин тарқалған видийо вә сүрәтлик хәвәрләрдин өзиниң 5 пәрзәнтниң сиймасини издәшни күндилик адити қиливалған болсиму, әпсус у пәрзәнтлиридин башқа һеч қандақ учур алалмай кәлмәктикән.

Қәлбинур ханим гәрчә йиллардин буян дәрдини дуняви мәтбуат вә тәшкилатларға аңлитип келиватқан болсиму, аилилири парчилинип, сәрсан болуватқан уйғур балилири омумйүзлүк учраватқан бу зулумниң техи дуняға үнүмлүк аңлитилмайватқанлиқини һес қилип, балилирини қутқузуш йолидики паалийәтлирини күчәйтиш үчүн инглизчә өгинишкә бәл бағлиғанлиқини баян қилди.

“уйғур сот коллегийәси” ниң йеқинда лондонда тамамланған иккинчи қетимлиқ гуваһлиқ йиғинида испатлиқ бәргән мутәхәссисләр вә уйғур гуваһчилар хитай һөкүмитиниң аилиләрни вәйран қилип, балиларни аилисидин айриветиш һәрикитиниң “ирқий қирғинчилиқ” тәшкил қилидиғанлиқини илгири сүргәниди.

Болупму лагерлар мәсилиси тәтқиқатчиси доктур адриян зенз “уйғур нопусиниң мутләқ үстүнлүкигә хатимә бериш” темисидики тәкшүрүш доклатидиму хитайниң лагерларни қурушқа башлиғандин ятақлиқ мәктәп, йәслиләрдики уйғур балиларниң саниниң 800 миңдин ашидиғанлиқи һәққидики мәлуматларни ашкарилиған иди. Вә бу хәлқаралиқ мәтбуатларда бәлгилик тәсир қозғап кәлмәктә.

Америкадики “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” ниң тәтқиқатчиси зубәйрә шәмшидин ханим йәнә: “уйғур балилири ялғуз уйғурларниң кәлгүси болупла уларму инсан балиси болуш сүпити билән охшашла дуняниң кәлгүси үмидлиридур. Шуңа дуня җамаәтчилики, һәр саһәни уйғур балилирини қутқузуп қелиш үчүн конкрет тәдбирләрни елиши һәмдә җиддий һәрикәткә өтүши зөрүр” дәп хитаб қилди.

Америкадики “уйғур һәрикити” тәшкилатиниң башлиқи рошән аббас ханим америка җорҗи товн университетиниң “хәлқара мәсилиләр” журнилида йеқинда елан қилған мақалисидиму, уйғурлар учраватқан қирғинчилиқни, хитай һөкүмитиниң уйғур балилириға қаратқан сиясәтлири арқилиқ йорутуп бәргән болуп, униңда “хитай һөкүмити өзи қол қойған ‛балилар һоқуқи әһдинамиси” ға очуқ-ашкара хилаплиқ қилғанлиқини, бу сәвәбтин хәлқара җәмийәтниң буни сүрүштүрүш мәҗбурийити барлиқини оттуриға қойғаниди.