Afghanistandiki weziyet merkiziy asiya we Uyghur diyarigha xewp tughduruwatamdu?

Talibanlar pakistanning shapqadar shehiride partlash weqesi payda qildi. 2011-Yili 13-may.

Dunya ammiwi axbarat wasitiliridin melum bolushiche, kéyinki waqitlarda xelq'ara weziyetning barghanséri jiddiyliship kétiwatqanliqi ilgiri sürülmekte. Mutexessisler yéqin sherq weziyiti bilen bir qatarda merkiziy asiyadimu shundaq bir jiddiy haletning shekilliniwatqanliqini ottura qoymaqta. Ular buni qoshna afghanistandiki ehwal bilen baghlashturup, bu xewpning bolupmu özbékistan arqiliq kirish mumkinlikini körsetken.

“Rusiye axbarat agéntliqi” da élan qilin'ghan “Shoygu: afghanistandiki weziyet térrorchilarning merkiziy asiya memliketlirige ötüp kétish xewpige élip kélidu” namliq maqalida éytilishiche, yéqinda rusiye mudapi'e ministiri sérgéy shoygu afghanistandiki térrorchilarning qoshna ellerge kirip kétish mumkinlikini otturigha qoyghan. U, bu pikirini özbékistan mudapi'e ministiri abdusalam ezizof bilen uchrashqan peytide éytqan. U, süriyediki térrorchilarning afghanistan'gha orunliship, emdi merkiziy asiya jumhuriyetlirige xewp tughduruwatqanliqini bildürgen. Ikki terep asasiy jehettin herbiy sahediki hemkarliq mesililirini muhakime qilghan bolup, ministirlar özbékistan herbiy qoralliq küchliri üchün mutexessislerni teyyarlash hem bu sahede öz ara tejribe almashturush mesililirini qarighan.

“Séntir asiya” tor bétide bérilgen wladimir muxinning “A q sh we xitay rusiyeni özbék qoralliri baziridin siqip chiqarmaqta” dégen maqaliside éytilishiche, rusiye we özbékistan 2016-yili herbiy-téxnikiliq hemkarliq saheside kélishim imzalighan bolsimu, bu yönilishte éniq bir ishlar qilinmighan. Shawket mirziyoyéfning özbékistan prézidénti wezipisige olturushi bilen ikki terep qoral sétiwélish hem rusiyening yardimi bilen özbékistanda qoral ishlep chiqish ishlirigha teyyarliq körmekchi. Maqalidin melum bolushiche, özbékistan qandaqla memlikettin bolmisun, qoralni bikargha yaki töwen bahada sétiwélishqa teyyar iken. Wladimir muxin a q sh we xitayning mushu pursettin paydilinip, qoral sétish arqiliq her qaysining özbékistanni özige tartiwatqanliqini otturigha qoyghan.

“Russkaya wésna” tor bétide élan qilin'ghan yan ostro'umofning “Asiyada qirghinchiliq bashlinidu: islam memlikitining 5000 leshkiri özbékistanda” dep atalghan maqaliside özbékistan tashqi ishlar ministirining orunbasari abdujapar abduwahitofning 3-mayda amérikining özbékistandiki elchisige yazghan xéti heqqide éytilghan. Uningdin melum bolushiche, afghanistanning bolupmu özbékistan bilen chégridash bolghan balx ölkiside süriyedin kelgen “Islam döliti” teshkilatining köp sandiki qoralliq eskerliri toplinip, özbékistan'gha xewp tughdurmaqtiken.

Lékin islam memlikitining merkiziy asiyagha tughduruwatqan xewpi a q sh teripidin yoqqa chiqirilip, bu rusiyening nöwettiki teshwiqati, dep qaralmaqta. Bu heqte“Yéngiliqlar” agéntliqida bérilgen “Péntagon: ottura asiyadiki islam memlikiti-rusiye teshwiqati” dégen maqalida éytilghan.

Péntagonning axbarat xizmiti wekili kön folknér mezkur axbarat agéntliqigha bergen söhbitide bu heqte mundaq dégen: “Rusiye a q sh ning afghanistandiki heriketlirini yoqqa chiqirish üchün islam memlikiti munasiwiti bilen chong popozilarni oylap chiqarmaqta. Rusiye a q sh we uning merkiziy asiya shérikliri otturisida putaq chiqirish üchün her qandaq amallarni izdep tépiwatidu. Islam memlikitining merkiziy asiya térritoriyesini bésiwélish urunushliri toghriliq asassiz bildürüshler teshwiqattin bashqa héch nerse emes”. Maqalida rusiye tashqi ishlar ministiri orunbasarining tajikistan paytexti düshenbe shehiride qilghan bildürüshimu keltürülidu. Uning éytishiche, afghanistanda islam memlikitining 4 mingdin 10 mingghiche eskiri toplan'ghan bolup, ular merkiziy asiyaning qanuniy hökümetlirini ghulitip, merkiziy asiya we rusiye yerlirini bésiwélishni hem “Shimaliy xorasan” dölitini qurushni meqset qilmaqtiken.

Afghanistandiki weziyet heqiqetenmu merkiziy asiyagha xewp tughduruwatamdu? bu weziyetning Uyghur élige tesir qilishi mumkinmu? xitay bu mesilide qandaq pozitsiye tutuwatidu?

Siyasetshunas ghalim agélé'u'ofning pikriche, afghanistanda taliplar we “Islam döliti” teshkilati birikken halda, ular afghanistanning hazirqi hökümitige, shundaqla qoshna chégridash döletlerge, birinchi nöwette, özbékistan we tajikistan'gha chong tehdit sélishi mumkin iken.

U mundaq dédi: “Rastini éytqanda, ‛islam döliti‚ ning qandaqtur bir chong xewp tughduruwatqanliqini men körmeywatimen. Hetta ‛islam döliti‚ terep bolup urushqa qatnashqan özbékistan we tajikistan puqraliri merkiziy asiyadiki weziyetke selbiy tesir körsetsimu, lékin bu tesir chong emes. Shundaqtimu merkiziy asiya döletlirige birikip heriket qilish intayin muhim. Shuning üchün bu döletler hökümetliri ijtima'iy mesililerni hel qilishqa köprek diqqet aghdurmisa bolmaydu. Barliq mesililer mushuningdin kélip chiqidu. Emma, epsuski, men bu mesililerning hel qiliniwatqanliqini körmeywatimen.”

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining éytishiche, bir yildin oshuq waqit mabeynide afghanistanning ichki weziyiti, birinchidin, taliplar, ikkinchidin, süriyedin kéliwatqan “Islam döliti” ezaliri teripidin keskinleshtürülmektik'en.

U heqiqetenmu afghanistan tereptin merkiziy asiya döletlirige xewp tughuluwatqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Ottura asiya döletlirining süriyede atalmish ‛islam döliti‚ élip barghan urushqa minglighan pida'iyliri qatnashti. Ularning beziliri pakistan'gha, afghanistan'gha kelse, beziliri qaytip kéliwatidu. Hemmige melumki, qazaqistan onlighan shundaq qaytip kelgenlerni tutup, türmilerge tashlawatidu. Ularmu bu yerdiki térrorluq heriketni janlandurushi mumkin dégen pikir bar.”

U rusiye, qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, bélarusiye we erméniye teripidin qurulghan kolléktipliq bixeterlik shertnamisi teshkilatining her qandaq sirtqi tehditlerge berdashliq béreleydighanliqini ilgiri sürdi.

Qehriman ghojamberdi yéqinda béyjingda ötken shangxey hemkarliq teshkilatining bixeterlik kéngesh katiplirining yighinida xitayning atalmish “Üch xil küch” ke qarshi küresh mesilisini otturigha qoyghanliqini bildürüp, yene mundaq dédi: “Bilimizki, béyjing bu küresh astida uttur Uyghurlarni közde tutidu.‛ térrorluqqa qarshi küresh‚,‛ milliy bölgünchilikke qarshi küresh‚, ‛diniy esebiylikke qarshi küresh‚ dégen menini kirgüzüp, hazir xitay özining oydurma siyasitini shangxey hemkarliq teshkilatigha téngiwatidu. Mushundaq weziyette xitay néme qiliwatidu? xitay pakistan we afghanistan rehberliri bilen nechche qétim uchriship, bu mesilide hemkarlishishni qolgha keltürdi. Uyghurlarni hem pakistanda, hem afghanistanda tutup, xitayning mexsus organliri ularni öltürüwatidu. Meqset - ‛üch xil küch‚ lerning Uyghuristan'gha singip kirishining aldini élish. Bu tereptin xitay nahayiti qattiq heriketlerni emelge ashurdi. Hazir u yerde chékidin ashqan teqiblesh. Texminen singip kiridighan térritoriye bu afghanistan hem pakistan. Xitay shular bilen birliship, qattiq kontrolgha éliwatidu. Uning Uyghuristan'gha héch qandaq tesiri yoq.”

Qehriman ghojamberdi xitayning Uyghur élide atalmish “Üch xil küch” ke qarshi élip bériwatqan kürishining oydurma ikenlikini, buning xitayning xelq'ara térrorluqqa qarshi küreshke masliship, Uyghurlarni millet süpitide yoq qilish siyasitini ilgiri sürüshining bir teripi ikenlikini otturigha qoydi.