Wang jyenshin néme wejidin Uyghur éligha yötkep kélindi?

Bir kichik balining “Partiyeni söyüsh, wetenni söyüsh” dégen lozunka ésilghan meschitning aldida olturghan körünüshi. 2017-Yili 4-noyabir, qeshqer.

Xitay teshwiqat wasitiliridin biri bolghan  “Shinjang géziti” ning 31-dékabirdiki xewiride körsitilishiche, xitay kommunist partiyesi merkiziy komitéti wang jyenshin isimlik bir xitay emeldarini shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkom da'imiy komitétining ezaliqigha we Uyghur aptonom rayonluq partkom teshwiqat bölümining bashliqliqigha teyinligen.  

Wang jyenshinning Uyghur éligha tuyuqsiz yötkep kélinishi xitay ichi we sirtida zor diqqet qozghidi. Emma uning zadi néme sewebtin yötkep kélin'genliki heqqide kishini qayil qilghudek birer qarashlar  téxi otturigha chiqqini yoq. U halda wang jyenshin zadi kim? uning Uyghur éligha yötkilishi Uyghurlar üchün némidin dérek bérishi mumkin?

Xitay uchur wasitiliridiki wang jyenshin'ge alaqidar uchurlardin qarighinimizda, xunenlik wang jyenshin 1970-yilidin kéyin tughulghan yash emeldarlar qatlimigha mensup bir shexs. Wang jyenshin 1997-yili xitay xelq uniwérsitétini tügetkendin kéyin, “Xelq tori” da xizmetke chüshken. Aridin bir yil ötüpla tibet rayonigha yötkilip, 4yil muxbirliq qilghan.  Arqidin “ Xelq tori” ning béyjingdiki tarmiqining mes'uli, andin chongchingdiki tarmiqining bashliqliqigha teyinlen'gen. Uningdin bashqa xitay merkiziy intizam tekshürüsh komitéti  tor békitining bash muherrilik wezipilirinimu ötigen. U Uyghur élide bu wezipige teyinlinishtin awwal, xitay merkiziy intizam tekshürüsh komitéti, dölet réwiziye komitéti teshwiqat bölümining bashliqi bolghan.

Wang jyenshin bolsa, ötken yili öktebirde échilghan xitayning 20-nöwetlik partiye qurultiyidiki shi jinping bergen doklatning yéshimi(解读) ni yazghan xitay siyasetchilirining biridur. U shi jinpingning “20-Qurultay doklati” heqqide yazghan yéshim, bu heqte yézilghan yéshimlar ichidiki eng aldinqi qatardin orun alghan. Belki bu seweb, uning Uyghur rayonigha wezipige teyinlinishidiki eng muhim amillarning biri bolushi mumkin.

Wang jyenshin 2022-yili öktebirde  échilghan xitay hökümitining 20-qurultiyida shi jinping bergen doklat heqqide tepsiliy yéshim bergenidi. Uning yéshimi asasliqi, mezkur doklattiki “Partiyeni qaytidin tertipke sélip, qattiq bashqurush” témisigha merkezleshken. U mezkur doklatqa bolghan qarashlirini mundaq  töt nuqtidin sherhligen.

1) Shi jinpingning xitay merkiziy komitéti we partiye ichidiki yadroluq ornini tiklesh we shi jinpingning xitayche alahidilikke ige yéngiche sotsiyalizm qurush idiyesini yétekchi idiye qilish

Wang jyenshinning bu noqtidiki yéshimida, atalmish xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm döliti qurushta, shi jinpingning orni tiklesh we idiyesini qobul qilish eng aldinqi orun'gha qoyulghan.

Shi jinping wezipige olturghandin buyan “Omumyüzlük halliq jem'iyet qurush, döletni omumyüzlük qanun bilen bashqurush, islahatni omumyüzlük chongqurlashturush we partiyeni omumyüzlük tüzesh” tin ibaret “Tötni omumlashturush” ni atalmish“Shi jinping idiyesi” dep békitken. Shundaqla xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin buyanqi mawzédong idiyesi we déng shawping idiyesi bilen teng qatarda qoyush teshwiqatini élip barghan.

Bizge melum, xitay ichi we sirtida xitay dölitidiki chong siyasiy burulushlar maw dewri, déng dewri we bügünki shi dewride barliqqa kelgen qarilidu. Yuqiriqi üch dewr derweqe xitay mustemlikisi astidiki Uyghurlarning hayat – mamati we bügünki qismetlirige chemberchas baghlan'ghan, shundaqla Uyghurlar üchün chong siyasiy burulushlargha tolghan yillar dep qarashqa bolidu. Yeni, maw dewride Uyghurlar öz wetinige bolghan igilik hoquqidin pütünley ayrilip, xitay hakimiyitige mensup bolghan bingtu'enning nezerbendige pütünley élin'ghan dewrdur. Xitay  kompartiyesi hökümiti bu dewrde Uyghurlarning özini özi idare qilish hoquqi bolghan aptonomiyeni  “Namda bar, emelde yoq” haletke élip kelgenidi.  

Atalmish islahat dewride bolsa, Uyghurlar“Shara'iti bolghanlarni aldin béyighili qoyush” tin ibaret déng shawpingning yol – yoruqi astida, iqtisadiy tereqqiyattin mehrum qaldurulup, oxshashla bingtu'en arqiliq wasitilik namratlashturulghanidi.

Shi jinping dewrige kelgende Uyghurlar,  xitaydiki eng namrat xelqqe aylinip, shi jinpingning atalmish “Namratliqni yoqitish” siyasitining bash nishanigha aylandi. Halbuki, shi jinping dewridiki “Namratliqni yoqitish” ning heqiqiy mahiyiti Uyghurlarni yoqitish ikenliki, Uyghur irqiy qirghinchiliqining ashkarilinishi bilen mahiyiti échip tashlandi.  

2) Xitay kommunist partiyesining küresh idiyesini mukemmelleshtürüsh arqiliq, partiyening rehberlikini pütkül sahege kéngeytish we bu arqiliq hemme ishlarning partiye rehberliki astida bolushini kapaletlendürüsh

Wang jyenshining bu yéshimi boyiche qarighanda, buningdin burun Uyghur éli we Uyghurlar arisida xitay kommunist partiyesining rehberliki omumlashturulmighanmu? elwette undaq emes. Emma Uyghurlarning islam dinigha étiqad qilidighan, xitaydin perqliq tarixiy, tili we medeniy arqa körünüshke ige bolghanliqi, ular ichidiki partiye ezalirining öz milliy örp – adetlirini saqlishigha asas qilin'ghanidi. Bu wejidin Uyghurlardin bolghan partiye ezalirining musulmanliqi seweblik toy – tökün, nezir – chiraghliri, héyt - bayramlirida örp – adetlirige hörmet qilinatti. Emma wang jyenshinning yéshimidin qarighanda, emdi bu ehwallargha omumyüzlük xatime bérilishi mumkin. Mesilen, nöwette xitayning herqaysi jaylirida meyli qaysi millettin bolsun, partiye ezaliri bash bolup, kona qa'ide-yosunlarni chörüp tashlap, ölüp ketken a'ile – tawabi'atlirining méyitini köydürüshte bashlamchi bolush telep qiliniwatidu. Meyli musulman bolsun yaki bolmisun, yerlikke qoyush adetliri bolghan milletlerning partiye ezaliri méyit köydürüshte bashlamchi bolushi teshebbus qiliniwatidu. Bu hadisini buningdin kéyin Uyghur partiye ezaliri arqiliq emeliyleshtürüshimu Uyghur élide yéqinqi yillardin buyan jiddiy türde élip bériliwatqan ölüm – yétim adetlirini islah qilish namida sinaq basquchqa dawam qiliwatidu. Uyghur éli bolsa xitaydiki ölüm – yétim islahatidiki  biri bolghanliqi buning eng tipik delilidur. Uningdin bashqa toy – tökünlerde nikah oqumasliq, partiye ezaliri Uyghurlarning choshqa göshi yéyishi, xitaylarning en'eniwiy bayramlirini Uyghur élida omumlashturush.....Lar ötken bir qanche yilda Uyghur élida eng küchep teshwiq qilin'ghan ishlar idi.

3) Partiye istilini qattiq tüzesh

Emeliyette shi jinping wezipige olturghandin buyan Uyghur élide atalmish “Elge nep yetküzüsh”, “Shinjanggha yardem”..... Qatarliq siyasetlerning türtkiside “Istil tüzitish herikiti” keng kölümde élip bérilghan. Misalgha alidighan bolsaq, “Uyghur qérindashlargha ochuq xet” namidiki siyasiy herikette, Uyghur xelqi mejburiy yosunda xitay hakimiyitige bolghan sadaqitini bildürüshke zorlan'ghan “Istil tüzitish” heriketlirining tipik misalliridin biridur. Bu heriket dawamida Uyghur partiye ezaliri aldi bilen atalmish “Üch xil küch” tin  chek – chégrasini mutleq ayrip, meydanini éniq bildürgen. Buning bilen Uyghur jem'iyiti bir- birige düshmen bolghan ikki sinipqa ayrilghan.

Bizge melum bolghinidek, “Üch xil küch” katégoriyesige kiridighanlargha xitay hökümiti atalmish “Bölgünchiliki” we “Térrorluq” tin bashqa 75Türlük esebiylikning alametliri Bilen chek qoyghan . Yyuqiriqi cheklimilerning ichide toyda nikah oqush, ölüm petisige bérish, bismillah déyish, din öginish......Qatarliq musulmanliqning eng addiy qa'idilirimu “Üch xil küch”bilen katigoriyeleshtürülgen. Démek, atalmish “Istilni qattiq tüzesh”te yuqarqi ölchemler del wang jyenshin atliq Uyghur éligha yéngi keldaxunning yéshimi.  

4) Chériklikke qarshi turush körüshide choqum ghelibe qilish. Yeni qattiq bésimni saqlap, chirikleshmeslik, chiriklishelmeslik we chiriklishishni xalimasliqtin ibaret 3ke kapaletlik qilish

Chériklik bolsa xitay  kompartiyesi hökümiti qurulghandin tartip tilgha élip kéliwatqan mesile bolsimu, lékin taki bügün'giche xitay kommunist partiyesi ichidiki  chériklik yoqitilish emes, belki bügün tarixtiki eng esebiyleshken bir dewrge ulashti.

Emma wang jyenshinning bu nuqtida “Chériklik bolsa eng chong ziyanliq ösme” dep süpetlishidiki sewebning bashqiche ikenliki éniq. Yeni, shi jinping hoquq tutqan ötken on yilda xitay rehberlik qatlimidiki Uyghur rehberlerdin eng yuqiri qatlamdiki nur bekridin tartip,  herqaysi qatlamlardin nurghun Uyghur kadirlar“Chériklik” namida tutqun qilin'ghan, qamaqqa tashlan'ghan we ölümge mehkum qilin'ghanidi. Derweqe, shi jinpingning atalmish “Chériklikke qarshi turush körüshi” namida Uyghurlarni xitayning rehberlik qatlimidin asta – asta siqip chiqirishi ötken on yilda tarixtiki eng yuqiri chekke yetken we normalliqqa aylan'ghan.

Wang jyenshin bolsa, atalmish “Chériklikke qarshi turush” ta chiriklikning menbesini pütünley üzüp tashlash, “Yolwasni urup, chiwinni öltürüsh” ni chériklikni yoqitishning asasi dep yéshim bergen.

U halda xitay kommunist partiyesining öz adimi bolushqa salahiyiti menggü toshmaydighan Uyghur kadirlarni qandaq qilish kérek? démek, Uyghur élide “Üch xil küchler yiltizidin yoqitilip, bixeterlik 99pirsentke yetküzülgen” din kéyin, bu Uyghur kadirlardin ibaret bu “Yatlar” muqerrer yosunda xitay kompartiyesi zerbe béridighan “Yolwas” yaki yoqitidighan “Chiwin- pashilar” gha aylinidu.

Yighinchaqlighanda, wang jyenshinning Uyghur éligha wezipige qoyulushining eng muhim sewebi, shi jinpingning irqiy qirghinchiliq siyasitini “Teshwiqat arqiliq burmilash” we “Partiye rehberlikide qanun arqiliq dawam qilish” ni tüp meqset qilidu dep qarashqa bolidu.

***

Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.