Уйғур елидики назарәт системилирини ишләпчиқириватқан хитай шеркәтлири вә уларниң ғәрблик мәбләғ салғучилири

Мухбиримиз ирадә
2018.06.19
meschit-kamera.jpg Уйғур елида коча, мәһәллә вә мәсчитләрни көзитиш үчүн булуң пучқақларға орнитилған көзитиш аппаратлириниң бири. 2010-Йили 2-июл, үрүмчи.
AFP

Хитай һөкүмити уйғур елида йолға қоюватқан юқири техникилиқ назарәт системилири нөвәттә хәлқара ахбаратларда бәлгилик диққәт қозғимақта. Бир қисим мәтбуатлар уйғур елидики бихәтәрлик системилири қурулушлири арқилиқ қисқа муддәт ичидә зор миқдарда пайдиға еришкән бәзи хитай техника шеркәтлириниң америка қатарлиқ ғәрб әллиридики чоң шеркәтләр билән болған алақисини тәкшүрүп, у шеркәтләрниң уйғур елидики еғир инсан һәқлири дәпсәндичиликигә васитилик һалда шерик болуватқанлиқини тәнқид қилған.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, йеқинда америкида нәшрдин чиқидиған “ташқи сиясәт” журнилида “хитайниң йирақ ғәрбидә мусулманлар нишан қилинған назарәт системилирини ишләпчиқириш арқилиқ бейиватқан шеркәтләр” мавзулуқ бир парчә зор һәҗимлик мақалә елан қилинди. Мақалидә уйғур елидики юқири пән-техникилиқ назарәт системилири қурулушини һөддигә елиш арқилиқ қисқа муддәт ичидә зор дарамәт һасил қилған икки чоң хитай ширкити вә шундақла уларниң бир қисим чәтәл шеркәтлири билән болған алақилири тәкшүрүп тәтқиқ қилинған.

Мақалидә мундақ дейилгән: “хитайниң йирақ ғәрбидики шинҗаң районида хитай дуняниң әң мукәммәл вә әң инчикә нуқтилириғичә көзитилидиған дөләт назарәт системилири арқилиқ уйғур мусулманлирини тәқибгә алмақта. Хитай ‛террорлуққа қарши туруш‚ һәрикитиниң бир парчиси дәп ативалған бу система газ қачилаш орунлирида йүз пәрқләндүрүш системиси вә wifi тапқуч дәп атилидиған вә торға уланған телефонлардики учурларни мәхпий һалда йиғивелиш иқтидариға игә үскүниләрни өз ичигә алиду. Икки йил мабәйнидә даириләр нәччә он миңлиған уйғур вә башқа мусулманларни хитай ‛қайта тәрбийә мәркизи‚ дәп ативалған йошурун лагерларға соланди. Бу тутқунлар үчүн вә башқа милйонлиған кишиләр үчүн хитай һөкүмитиниң пән-техникидики бу тәҗрибилири шинҗаңни бир еғир бесим астидики, инсанларниң һаятиниң һәр бир деталиғичә көзитилидиған ‛орвелиян түрмә дөлити‚ гә айландурулди. Әмма хитайниң назарәт системилири ишләпчиқиридиған шеркәтлири үчүн болса бу район йәнә пүтүнләй башқа бир әһмийити бар. У болсиму кирими интайин яхши бир базар вә йеңи үскүнилирини синақ қилидиған бир тәҗрибиханидур. Бәзи тәтқиқатчилар вә паалийәтчиләр хитайдики өз саһәсидә башламчи болуп кетиватқан бу шеркәтләрниң һәтта бәзи ғәрб шеркәтлири билән һәмкарлиқи барлиқини илгири сүрмәктә. Уларниң бу һәқтики тәкшүрүш нәтиҗилиридин қариғанда, дуня миқясида нурғун кишиләрниң хитайдики бу әң еғир инсан һәқлири дәпсәндичиликидин мәнпәәт еливатқанлиқи мәлум.”

Мақалидә ейтилишичә, хитайдики бихәтәрлик камераси ишләпчиқиридиған дахуа вә хайквисн дин ибарәт икки чоң ширкити гәрчә хәлқарада тонулмисиму бирақ улар дуняниң әң чоң камера ишләпчиқарғучиси болуп һесаблинидикән. Дунядики бихәтәрлик камералириниң үчтин бирини ишләпчиқиридиған бу икки ширкәтниң шенҗин пай чеки базиридики қиммити 70 милярд долларға йетидиған болуп, дуняда кәң тонулидиған SONY маркисидинму ешип кәткән. Хайквисн ширкитиниң хитай һөкүмити билән қоюқ алақиси бар болуп, бу ширкәт рәиси йеқинда хитай хәлқ қурултийиға вәкил болуп сайлинип киргән. 

Мәлум болушичә, юқиридики бу икки ширкәт чен чүәнго уйғур елигә партком секретари болуп йөткилип келип районниң хәвпсизлик расхотлирини икки һәссә ашуруп, йиллиқ мәблиғини 9 милярд долларға чиқарғандин бери зор көләмлик назарәт системилириға аит 11 қурулуш түри бойичә җәмий 1. 2 Милярд долларға еришкән. Бу қурулушларниң көпи 2017-йили елип берилған болуп, шу йили бу шеркәтләрниң йиллиқ дарамитиму 30-40 пирсәнт арисида өсүп маңған икән. Бу қурулушлар зор көләмлик болуп, уйғур ели даирилириниң “бихәтәр наһийә” дәп аталған сиясити бойичә ялғуз йәкән наһийисидики қурулуш түри бойичә алидиған пайдиси 686 милйон доллар икән. Хайквисн ширкити қолға кәлтүргән йәнә бир қурулуш түри болса үрүмчигә орнитилидиған 30 миң камера қурулуши болуп, пәқәт мушу қурулушниң өзила 79 милйон долларға ярайдикән. юқиридики шеркәтләргә өткүзүп берилгән қурулуш түрлири пәқәт бихәтәрлик камералиридин сирт йәнә, видейо көрүнүшлирини анализ қилиш мәркизи, әқиллиқ назарәт системиси, чоң санлиқ мәлумат мәркизи, сақчи понкитлири вә учқучисиз айропилан қатарлиқларниму өз ичигә алидикән. юқиридикиләрниң көпи һазир қурулуш басқучида болуш билән биргә йәнә бир қисимлириниң қурулуши тамамлинип болған икән. 

Аптор бу һәқтә дахуа ширкити билән хайквисн шеркитини зиярәт қилмақчи болған. Бирақ, хайквисн ширкити җаваб қайтурмиған. Әмма дахуа ширкити болса өзиниң пәқәт хитайниң башқа җайлиридикигә охшашла районни мал билән тәминләватқанлиқини, кейинки бу қурулуш түрлиридики артишниң өзлири үчүнму бир күтүлмигән әһвал болғанлиқини ейтқан. 

Мақалигә қариғанда, хайквисн ширкитиниң 42 пирсәнт пай чеки хитай һөкүмитигә қарашлиқ болған “хитай електронлуқ техника гуруһи” ға тәвә болуп, бу гуруһ уйғур елигә зич мунасивәтлик хитай дөләт мудапиәсиниң әң муһим көтүрә алғучиси икән. “блумберг гезити” юқиридики бу гуруһниң мәлум нишанлиқ кишиләр бәлгиләнгән даиридин чиқип кәткән тәқдирдә һөкүмәт даирилиригә хәвәр беридиған бир хил системини тәрәққий қилдуруватқанлиқини хәвәр қилған. юқиридики ширкәт йәнә ирқ вә милләт пәрқини пәрқләндүрәләйдиған техникисиниму очуқ-ашкара елан берип базарға селиватқан болуп, видийолуқ еланда бу системиниң кишиләрниң бәзи милләт тәркиблиригә тәвә болған-болмиғанлиқини пәрқләндүрәләйду, дегән. Әмма “ташқи сиясәт” журнилиниң ейтишичә бу техникиниң уйғур елида техи ишқа кириштүрүлгән яки кириштүрүлмигәнлики ениқ әмәс икән. 

Хәлқара әркинлик сарийиниң тәтқиқатчиси сараһ кук ханим бүгүн бу һәқтә зияритимизни қобул қилип, хитай һөкүмити уйғур елида йолға қоюватқан яки юқириқидәк милләт айримичилиқи қилидиған техникиларниң аллиқачан башқа дөләтләргиму експорт қилиниватқанлиқини билдүрди.

У мундақ деди: “хитайдики йүз пәрқләндүрүш системиси ясайдиған бир қисим шеркәтләр аллиқачан өзиниң мәһсулатлирини башқа дөләтләргә експорт қилишқа башлиди. Мәсилән, уларниң малайшия сақчи даирилири билән бу җәһәттә сода қилғанлиқини билимиз. Бу шеркәтләрниң пәқәтла хитай һөкүмити биләнла әмәс бәлки дуняниң башқа җайлиридики демократик болмиған башқа дөләт һөкүмәтлири билән һәмкарлишиватқанлиқи ениқ. Хитай өзиниң бундақ назарәт системилири вә сиясәтлирини башқа дөләтләргиму експорт қиливатиду. Биз күндин-күнгә буниң йәниму көп мисаллирини көрүватимиз. Мәнчә, бу муһим бир мәсилә.” 

Мәлум болушичә, хитай һөкүмити өткән йилдин буян юқиридики бу шеркәтләр билән уйғур елиниң йеза-қишлақлириға йәниму көп камера орунлаштуруш үчүн һәмкарлашмақтикән. “ташқи сиясәт” журнили мақалисидә бу һәқтә австралийә латроби университетиниң оқутқучиси җеймис лайболдни зиярәт қилған. Җеймис лайболд сөзидә “хитай һөкүмити уйғур елида мәсчитләрни узун йиллардин буян камера арқилиқ назарәт қилип кәлгән болсиму, буниң әмди йеза-қишлақларғиму кәң омумлаштурулуши диққәт қозғайду. Бу хитай һөкүмитиниң райондики интайин аз террор тәһдитигә мас кәлмәйдиған тәдбирлириниң йәнә бири һесаблиниду. Бу худди бир чивинни башқурулидиған бомба билән атқандәк бир иш,” дегән. 

Мақалидә баян қилинишичә, юқиридики бу шеркәтләрниң дарамити вә пай чәк базиридики қиммитиниң юқири болуши чәтәлләрдики мәбләғ салғучи шеркәтләрни вә уларниң милйонлиған херидарлирини қизиқтуруватқан амил болуп, Vanguard, JP Morgan, Fidelity қатарлиқ хәлқаралиқ чоң шеркәтләрниң милйонлиған херидарлири юқиридики бу хитай шеркәтлиригә мәбләғ салмақтикән. Мәсилән, 2016-йили хайквисн ширкити пай чәк базириға киргәндин бери униң пай чәк баһаси 70 пирсәнткә йеқинлишипла қалмай, бу шеркәтләрниң пай чекигә болған тәләпму үзлүксиз артмақтикән. Буниңдин сирт, юқиридики бу икки хитай ширкити йәнә америкиниң интил вә видия қатарлиқ шеркәтлириниң техникилирини сетивелип назарәт иқтидарини қаттиқ күчәйтмәктикән. Мақалә аптори бу шеркәтләргә йәниму көп мәбләғ селиниватқанлиқини тәкитлигән. Биз бу һәқтә америкидики JP Morgan ширкити билән алақә қилған болсақму, бир җаваб алалмидуқ.

Тәтқиқатчи сараһ кук ханим болса дуня миқясидики нурғун ширкәт вә кишиләрниң билип-билмәй хитай һөкүмитиниң уйғур елида йүргүзүватқан бесим сиясәтлири арқилиқ пул тепиватқанлиқини, шуңа буниңға қарита тонушни чоңқурлаштурушниң интайин муһимлиқини билдүрди.

У мундақ деди: “мәнчә, бу хәлқаралиқ мәбләғ салғучилар немигә мәбләғ селиши яки салмаслиқи керәк, бундақ мәсилиләрдә қандақ қарар чиқириши керәк, дегән бир муназириниң бир қисми. Әлвәттә, бу йәрдә бир қисим чоң шеркәтләр иҗтимаий мәсулийәткә вә тиҗарәт әхлақиға вә ширкәтниң образиға интайин әһмийәт бериду. Шуңа мән бу шеркәтләргә вә бу шеркәтләр арқилиқ мәбләғ селиватқан кишиләргә өзлириниң қандақ нәрсигә мәбләғ селиватқанлиқини, буниң қандақ йәрдә ишлитиливатқанлиқини билдүрүш бәк муһим, дәп қараймән. Мушу җәһәттин алғанда, ‛ташқи сиясәт‚ журнилида чиққан бу хәвәр интайин муһим. Чүнки у бу шеркәтләрни вә уларниң херидарлириға берилгән бир сигнал. Бәлким нурғун кишиләр вә шеркәтләр пәқәт рәқәмләргила қарап өзлири пай чекини сетивеливатқан бу шеркәтләрниң немә қилидиғанлиқи яки уларниң қиливатқан ишлириниң қандақ бир ақивәтни кәлтүрүп чиқириватқанлиқини билмәслики мумкин. Шуңа мән бу җәһәттә шеркәтләр вә уларниң херидарлирини ойғитиш, уларға бу һәқтә мәлумат бериш бәк муһим. Мән бундақ мақалиләрни йәниму көп елан қилиниши керәк дәп қараймән.” 

Дәрвәқә, бу йил 5-айниң 15-күни, америка кеңәш палата әзаси марко рубийо вә кеңәш палата әзаси кирис симилар америка сода министири вайбер росқа очуқ хәт йоллап, америкидики бәзи техника шеркәтлириниң өзиниң маллирини хитай қораллиқ сақчи вә бихәтәрлик қисимлириға сетип бериш мәсилисини тәкшүрүшни тәләп қилған иди. Улар очуқ хетидә хитай һөкүмитиниң пуқраларниң, болупму уйғурларниң пикир әркинлики, саяһәт әркинликигә еғир тәһдит пәйда қиливатқанлиқини, хитай һөкүмитиниң алаһазәл бир милйонға йеқин уйғурни лагерларға соливалғанлиқини тәкитләш билән биргә америка сода министириниң америкидин хитайға сетиливатқан малларниң қандақ орунларда ишлитиливатқанлиқини тәкшүргән яки тәкшүрмәйдиғанлиқини сориған вә америка шеркәтлириниң бу инсан һәқлири дәпсәндичиликигә шерик болуп қалмаслиқи керәкликини әскәрткән иди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.