Уйғур елигә тунҗи кәлгән германийәлик експедитсийәчи адолф шлагинтвайт вә униң ақивити (2)

Адолф, роберт вә кейинкиләрниң учурлириға асасән 1871 йили сизип чиқилған “ғәрбий асия егизлики хәритәси”

Аридин бир йилдин көпрәк вақит өткәндә, адолф шлагинтвайтниң өлүми һәққидики хәвәрләр техиму көпийишкә башлайду. Әнглийәгә қарам һиндистан вә чар русийә тәрипидин қәшқәргә әвәтилгән мәхсус кишиләрму бу шум хәвәрниң растлиқини дәлилләйду. Адолф шлагинтвайт һәқиқәтәнму алдинқи йили, йәни 1857-йили 8-айниң 26-күни қәшқәр шәһиридә вәлихан төрә тәрипидин өлтүрүлгәниди.

 Тарихта “чоң хоҗа” дәп нам алған самсақ хоҗиниң нәвриси вәлихан төрә һәққидә русийәлик қазақ шәрқшунас чуқан валиханофниң “руслар оттура асияда” намлиқ китабидин әң ишәнчлик вә тәпсилий мәлуматларға еришкили болиду. Мәзкур китаб вә башқа мунасивәтлик материялларға асасланғанда, қәшқәрийәдә 1847-йили башланған мәнчиң сулалисиниң һөкүмранлиқиға қарши қозғилаң 20 йилдәк давамлишип, 1857-йилиға, йәни вәлихан төрә дәвригә кәлгәндә ахири ғәлибигә еришиду. Вәлихан төрә қәшқәрийәгә тәвә йәттә шәһәрниң хели көп қисмини мәнчиң чериклириниң қолидин тартивалиду. У толиму тәсликтә еришкән бу һакимийәт мевисини тарттуруп қоюштин һәқиқәтәнму әндишә қилиду. Шуңа у бир тәрәптин, өз тәвәликидики манҗу-хитай чериклирини қирғин қилса; йәнә бир тәрәптин, йәрлик хәлқтин өзигә тәһдит һесаблиған нурғун кишиләрниң каллисини алиду.

 Тарихчи молла муса сайрами “тарихи һәмиди” намлиқ әсиридә бу әһвални мундақ тәсвирләйду: “бу арилиқта вәлихан төрәм кашиғәр шәһирини муһасирә қилип, қишлақ вә кәнтлирини қолиға киргүзүп, нурғун пасиқ-бузуқ вә залим җәвирләрни қәтли қилип, җәсәтлирини ит вә қаға-қузғунларға ташлапту. Капир вә яман пасиқларниң, мусулманлар ичидики әр-аял йолдин чиққанларниң бешини кесип арилаштуруп, төт калла мунари ясапту. Мунарниң егизлики он икки гәз миқдари келәтти дейишиду…”

Вәлихан төрә қәшқәргә йәрлишип, аридин икки ай өткәндә, қәшқәрни қайтурувелиш үчүн или вә үрүмчидин әвәтилгән мәнчиң чериклириниң маралбешиға йетип кәлгәнлики хәвири келиду. Вәлихан төрә дәрһал маралбешиға әскәр әвәтип, мәнчиң әскәрлирини қоғливәтмәкчи болиду. Униң йәттә күн йол йүрүп һерип чарчиған әскәрлири, яхши арам еливалған вә шу заманниң заманиви қораллири билән қоралланған мәнчиң чериклиригә тәң келәлмәйду. Мәғлуп болған вәлихан төриниң әскәрлири қәшқәргә чекиниду. Хитай әскәрлириму из қоғлап йәкәнгә келиду. Улар йәкәнни сақлап ятқан чериклиригә қошулуп, қәшқәргә һуҗум қилишқа тәйярлиниду. Буниңдин башқа йәнә қәшқәр шәһиридин 10 километир йирақлиқтики йеңишәһәргә бекинивелип, ярдәм күтүп ятқан хитайлар чериклириму бар иди” . Мушундақ бир қийин вәзийәттә, адолф шилагинтвайтниң бир топ адәм билән йәркән тәрәптин қәшқәргә келиши сарасимә ичидә турған вәлихан төрини техиму җиддийләштүрүветиду.

 Адолф шилагинтвайт һәмраһлири билән қәшқәр шәһиригә кирип чедирлирини тикиватқанда, у йәрдин өтүп кетиватқан бир топ әскәрләр уларни көрүп қалиду. Әскәрләр уларни тутуп вәлихан төрәниң туралғусиға елип бариду. Мәлуматларға асасланғанда, вәлихан төрә дәсләп уларға наһайити яхши муамилә қилиду, һәтта өз туралғусиға йеқинрақ йәргә чедир тикип арам елишини буйруйду. Әмма аридин икки күн өтүп, адолф шилагинтвайт қоқанға меңиш үчүн униңдин иҗазәт сорап киргинидә, у қаттиқ ғәзәпләнгән вә адолфни сораққа тартқан. Адолфниң қоқан ханиға хәт вә совғатлар елип кетиватқанлиқини аңлиғинида, вәлихан төрәдә “булар мәнчиң һөкүмитиниң адәмлири болуши мумкин” дегән гуман пәйда болған. Буниң билән вәлихан төрә униңдин, қоқанға елип маңған хәт вә совғатларни өзигә тапшурушни тәләп қилған. Адолф униң тәлипини рәт қилған вә хәт билән совғатни қоқан ханиға елип бармиса болмайдиғанлиқини ейтқан. Нәтиҗидә, вәлихан төрә техиму қаттиқ ғәзәплинип, адолф шилагинтвайтни дәрһал өлүмгә һөкүм қилған. Һөкүм қәшқәр шәһиридин бәш километир йирақлиқтики қизил дәрясиниң бойида иҗра қилинған. Униң тенидин җуда қилинған беши қизил дәряси көврүкигә бир нәччә күн есип қоюлғандин кейин, дәря бойидики кесик башлар дөвисигә қошуветилгән.

 Адолф шилагинтвайтниң карван беши муһәммәд имин әслидә йәкәнлик бир содигәр болуп, узун йиллардин бери леһ билән йәкән арилиқида қатнап тиҗарәт қилип келиватқан киши икән. У баштин-ахир адолфниң йенида болғачқа, болуп өткән ишлардин толуқ хәвәрдар икән. У дәсләп өзи билән бирликтә қоқанға чиқип кәткән кәшмирлик абдулла арқилиқ һиндистанға бир парчә хәт әвәтип, йүз бәргән вәқәдин у йәрдикиләрни хәвәрләндүргән. Аридин икки ай өтүп, өзиму памир йоли арқилиқ кәшмиргә барған вә адолфниң ахирқи күнлири һәққидә тәпсилий мәлумат бәргән.

RFA/Ablet

Адолфниң өлүми һәққидики тунҗи хәвәр һиндистанниң көп тиражлиқ гезити “хәвәрләр” дә бесилип чиқиду. Бу арида қәшқәрлик бир тамакичиниң йенидин адолф шилагитвайтниң күндилик хатирә дәптири байқилиду. Бу хатиридә адолфниң шу йили 8-айниң 12-күнидин 24-күнигичә йәркән вә қәшқәр арилиқида елип барған өлчәш нәтиҗилири, йәр намлири тизимлики, тез сизмилири вә язған сәпәр тәсиратлири бар иди.

 Узун өтмәйла адолф шилагинтвайтниң акиси һерман мунасивәтлик учурларниң һәммисини селиштуруп һәм хуласиләп, “адолфниң өлүми билән мунасивәтлик мәлуматлар” намлиқ мақалисини елан қилиду. Мақалидә баян қилинишичә, адолф шилагинтвайт 1857-йили 8-айниң 10-күни қағилиқта, 13-15-күнлири йәкән әтрапида тәкшүрүш елип берип, 24-күни қәшқәргә йетип кәлгән.

 Адолф шилагинтвайтниң өлүми җәзмләштүрүлгәндин кейин, йеқинлири униң җәситини издәшкә башлиған. Әпсуски, аридин бир йилдин көпрәк вақит өткән болсиму, әмма униң тенидин җуда қилинған беши вә бәдининиң қәйәргә көмүветилгәнликини ениқлаш мумкин болмиған. “адолф шилагинтвайтниң беши болуши мумкин” дәп қарилип лаһорға елип берилған икки баш сөңики тәкшүрүш нәтиҗисидә қәшқәрлик йәрлик кишиләрниң каллиси болуп чиққан.

 Германийә һөкүмити қәшқәрдә бәлгилик тәсири мәвҗут болған чаррусийә даирилиридин адолф шилагинтвайтниң җәситини тепишқа ярдәм беришни тәләп қилған. Чар русийә һөкүмити бу вәзипини русийә пәнләр академийәси җуғрапийә илмий җәмийитиниң талантлиқ яш тәтқиқатчиси, қазақ миллитидин болған офитсер чуқан валиханофқа тапшурған.

 60 Кишилик бир өмәк билән қәшқәргә йетип кәлгән чуқан валиханоф бир тәрәптин адолф шилагинтвайтниң җәситини издисә, йәнә бир тәрәптин қәшқәр шәһири вә униң әтрапида кәң көләмлик тәкшүрүш вә өлчәш хизмәтлири елип барған. У, қәшқәр хәлқиниң күндилик турмуши, өрп-адәтлири вә тил алаһидиликлири һәққидә тәпсилий материял топлиған.

 Кейинчә адолф шилагинтвайтниң акиси һерман, укиси адолф вә чуқан валиханофниң хәритилири вә хатирилиридики учурларға асаслинип, шу вақитқичә сизилған хәритәләрдә ақ ташлинип келиватқан қәшқәрдин муз тағқичә болған йәрләрниң тунҗи өлчәмлик хәритисини сизип чиққан. “ғәрбий түркистан егизлики хәритиси” дәп нам берилгән бу хәритидә, җәнубтики һиндистандин шималдики қәшқәргичә созулған кәң земиндики тағ-дәрялар, йоллар вә олтурақ йәрләрниң физикилиқ шәкли сизилип, йениға йәрлик тилдики исимлири йезилған. Памир егизликини чегра қилип айрилған шәрқий вә ғәрбий түркистан ениқ көрситилгән.

RFA/Ablet

Адолф шилагинтвайт вә униң қериндашлириниң експедитсийә җәрянида топлиған материяллири вә тәкшүрүш нәтиҗилири явропадики тонулған нәшриятларда арқа-арқидин елан қилинған. Адолф вә робертниң хатирилири вә сизған хәритилиригә асасән акиси һерман йезип чиққан “һиндистан вә асия егизликигә саяһәт” намлиқ китабиниң 4-қисмида қәшқәрниң тарихи, адолфниң қәшқәр сәпири вә униң бешиға кәлгән қисмәтләр баян қилинған. Адолф шилагинтвайт вәқәсини ениқлаш сәвәби билән қәшқәргә берип, бу тарихий вә истратегийәлик шәһәрниң омумий әһвали һәққидә мәхсус тәкшүрүш елип барған чуқан валиханоф вә башқа русийәлик алимларниң қилған ишлири, кейинчә әнглийәлик доглас форсес (Douglas Forsyth) йетәкчиликидики тәкшүрүш өмикиниң қәшқәрниң сиясий вә иқтисадий әһвали һәққидә елип барған тәкшүрүш доклатлирида баян қилинған. Қәшқәрийә һәққидә бир-биридин қиммәтлик мәлуматлар бәргән бу китабларниң арқа-арқидин нәшр қилиниши билән, техи йеқинқи вақитларғичә билинмигән қәшқәр вә униң әтрапи, шундақла бу йәрдә яшаватқан хәлқ дуняниң диққитини бирдинла өзигә тартқан.

 Аридин 30 йил өтүп русийәниң қәшқәрдә турушлуқ консули николай фйодорович петровски (Nikolai Fjodorovich Pétrowski) адолф шилагинтвайтниң намиға атап бир хатирә мунари орнитишни пиланлиған. У көп қетим илтимас қилиш арқилиқ қәшқәрдики мәнчиң һөкүмити әмәлдарлирини бу ишқа мақул кәлтүргән. Нәтиҗәдә бу хатирә мунари қәшқәр кона шәһәр вә йеңишәһәрдин тәң йирақлиқтин еқип өтидиған қизил дәряси бойиға, йәни адолф шилагинтвайт қәтли қилинған йәргә орнитилған.

RFA/Ablet

 Пишшиқ хиш билән селинған мәзкур хатирә мунарниң асасий қисминиң егизлики 4. 2 Метир, униң үстигә орнитилған төмүр кирестни қошуп һесаблиғанда, җәмий егизлики 5. 8 Метир қилип лайиһәләнгән. Хатирә мунар 1889-йили 6-айниң 31-күни пүткән. Әмма хатириләш мурасими кечиктүрүлүп, шу йили 12-айниң 12-күни андин өткүзүлгән. Мурасимға чаррусийәниң қәшқәрдики консули петровски вә униң адәмлири, консулханидики 15 нәпәр казак әскәр, қәшқәр амбили, үрүмчидики мәнчиң әмәлдариниң вәкили, шундақла шу вақитта қәшқәрдә паалийәт елип бериватқан бир қисим чәт әлликләр қатнашқан. Русийә консули петровскй бу мурасимда адолф шилагинтвайтниң қәшқәр сәпири вә униң вәлихан төрә билән елип барған сөһбитиниң тәпсилатлири һәққидә мәлумат бәргән.

RFA/Ablet

 Хатирә мунариға “сәйяһ адолф шлагинтвайит җуғрапийә илмигә болған чоңқур һөрмити вә җасарити йолида қурбан болди. 1857-Йили қәшқәрдә аләмдин өтти. Бу хатирә мунари русийә императорлуқи җуғрапийә илмий җәмийитиниң қоллиши билән 1889-йили русийә консули николай фйодорович петровски тәрипидин орнитилди” дәп йезилған.

 Адолф шилагинтвайтниң күтүлмигән өлүми қаримаққа бир тәлвилик сәвәбидин келип чиққандәк көрүнсиму, әмма бу тирагедийәниң йүз бериши йәнила шәрқий түркистанни ишғал қилған мәнчиң ханиданлиқиниң рәһимсиз һөкүмранлиқи вә униңға чидимиған йәрлик хәлқниң қаршилиқидин ибарәт тарихий вәқәләр билән зич бағланған. Шуңлашқиму бу тирагедийә һәққидә қәләм тәврәткән чуқан валиханоф, форсес, һәтта адолфниң акиси һерманму йәрлик хәлқни әйиблимәйду. Һерман инисиниң өлүми һәққидә язған мақалисидә, бу юртниң йүз йил бурун (1759) манҗу-хитайлар тәрипидин бесивелинғанлиқини, шуниңдин бери зулумға чидимиған хәлқниң һәр 20-30 йилда бир қетим қозғилип таҗавузчиларни қоғлап чиқармақчи болғанлиқини, әмма һәр қетимда қаттиқ бастурулғанлиқини тилға алған. У мақалисида йәнә инисиниң қарақаштин қәшқәргичә болған он нәччә күнлүк сәпири җәрянида йол бойи йәрлик хәлқтин наһайити чоң һөрмәт көргәнликиниму алаһидә тәкитлигән. Адлоф шилагинтвайтниң өлүми вә униң шәрқий түркистанда елип барған қисқа муддәтлик, әмма толиму муһим илмий саяһити, җәситини издәп келип униң хизмитини давамлаштурған чуқан валиханоф һәм башқиларниң өлмәс әсәрлириниң мәйданға келишигә сәвәбчи болған. Бу вәқә қәшқәрни биританийә, чар русийә вә германийәдәк 3 чоң империйәниң бир ортақ тема үстидә өзара сөһбәт елип баридиған сәһнигә айландурған. Бу дөләтләрдики мәшһур шәрқшунаслар вә оттура асия тәтқиқатчилириниң өзара һәмкарлишип бирликтә ишлишидәк хушаллинарлиқ вәзийәтниң барлиққа келишигә түрткә болған. Қисқа вақитлиқ болсиму қәшқәрни дуняниң диққәт мәркизигә айландурған.

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.