Uyghur élige tunji kelgen gérmaniyelik ékspéditsiyechi adolf shlagintwayt we uning aqiwiti (2)

Adolf, robért we kéyinkilerning uchurlirigha asasen 1871 yili sizip chiqilghan “Gherbiy asiya égizliki xeritesi”

Aridin bir yildin köprek waqit ötkende, adolf shlagintwaytning ölümi heqqidiki xewerler téximu köpiyishke bashlaydu. En'gliyege qaram hindistan we char rusiye teripidin qeshqerge ewetilgen mexsus kishilermu bu shum xewerning rastliqini delilleydu. Adolf shlagintwayt heqiqetenmu aldinqi yili, yeni 1857-yili 8-ayning 26-küni qeshqer shehiride welixan töre teripidin öltürülgenidi.

 Tarixta “Chong xoja” dep nam alghan samsaq xojining newrisi welixan töre heqqide rusiyelik qazaq sherqshunas chuqan walixanofning “Ruslar ottura asiyada” namliq kitabidin eng ishenchlik we tepsiliy melumatlargha érishkili bolidu. Mezkur kitab we bashqa munasiwetlik matériyallargha asaslan'ghanda, qeshqeriyede 1847-yili bashlan'ghan menching sulalisining hökümranliqigha qarshi qozghilang 20 yildek dawamliship, 1857-yiligha, yeni welixan töre dewrige kelgende axiri ghelibige érishidu. Welixan töre qeshqeriyege tewe yette sheherning xéli köp qismini menching chériklirining qolidin tartiwalidu. U tolimu teslikte érishken bu hakimiyet méwisini tartturup qoyushtin heqiqetenmu endishe qilidu. Shunga u bir tereptin, öz tewelikidiki manju-xitay chériklirini qirghin qilsa؛ yene bir tereptin, yerlik xelqtin özige tehdit hésablighan nurghun kishilerning kallisini alidu.

 Tarixchi molla musa sayrami “Tarixi hemidi” namliq esiride bu ehwalni mundaq teswirleydu: “Bu ariliqta welixan törem kashigher shehirini muhasire qilip, qishlaq we kentlirini qoligha kirgüzüp, nurghun pasiq-buzuq we zalim jewirlerni qetli qilip, jesetlirini it we qagha-quzghunlargha tashlaptu. Kapir we yaman pasiqlarning, musulmanlar ichidiki er-ayal yoldin chiqqanlarning béshini késip arilashturup, töt kalla munari yasaptu. Munarning égizliki on ikki gez miqdari kéletti déyishidu…”

Welixan töre qeshqerge yerliship, aridin ikki ay ötkende, qeshqerni qayturuwélish üchün ili we ürümchidin ewetilgen menching chériklirining maralbéshigha yétip kelgenliki xewiri kélidu. Welixan töre derhal maralbéshigha esker ewetip, menching eskerlirini qoghliwetmekchi bolidu. Uning yette kün yol yürüp hérip charchighan eskerliri, yaxshi aram éliwalghan we shu zamanning zamaniwi qoralliri bilen qorallan'ghan menching chériklirige teng kélelmeydu. Meghlup bolghan welixan törining eskerliri qeshqerge chékinidu. Xitay eskerlirimu iz qoghlap yeken'ge kélidu. Ular yekenni saqlap yatqan chériklirige qoshulup, qeshqerge hujum qilishqa teyyarlinidu. Buningdin bashqa yene qeshqer shehiridin 10 kilométir yiraqliqtiki yéngisheherge békiniwélip, yardem kütüp yatqan xitaylar chériklirimu bar idi” . Mushundaq bir qiyin weziyette, adolf shilagintwaytning bir top adem bilen yerken tereptin qeshqerge kélishi sarasime ichide turghan welixan törini téximu jiddiyleshtürüwétidu.

 Adolf shilagintwayt hemrahliri bilen qeshqer shehirige kirip chédirlirini tikiwatqanda, u yerdin ötüp kétiwatqan bir top eskerler ularni körüp qalidu. Eskerler ularni tutup welixan törening turalghusigha élip baridu. Melumatlargha asaslan'ghanda, welixan töre deslep ulargha nahayiti yaxshi mu'amile qilidu, hetta öz turalghusigha yéqinraq yerge chédir tikip aram élishini buyruydu. Emma aridin ikki kün ötüp, adolf shilagintwayt qoqan'gha méngish üchün uningdin ijazet sorap kirginide, u qattiq ghezeplen'gen we adolfni soraqqa tartqan. Adolfning qoqan xanigha xet we sowghatlar élip kétiwatqanliqini anglighinida, welixan törede “Bular menching hökümitining ademliri bolushi mumkin” dégen guman peyda bolghan. Buning bilen welixan töre uningdin, qoqan'gha élip mangghan xet we sowghatlarni özige tapshurushni telep qilghan. Adolf uning telipini ret qilghan we xet bilen sowghatni qoqan xanigha élip barmisa bolmaydighanliqini éytqan. Netijide, welixan töre téximu qattiq ghezeplinip, adolf shilagintwaytni derhal ölümge höküm qilghan. Höküm qeshqer shehiridin besh kilométir yiraqliqtiki qizil deryasining boyida ijra qilin'ghan. Uning ténidin juda qilin'ghan béshi qizil deryasi köwrükige bir nechche kün ésip qoyulghandin kéyin, derya boyidiki késik bashlar döwisige qoshuwétilgen.

 Adolf shilagintwaytning karwan béshi muhemmed imin eslide yekenlik bir sodiger bolup, uzun yillardin béri léh bilen yeken ariliqida qatnap tijaret qilip kéliwatqan kishi iken. U bashtin-axir adolfning yénida bolghachqa, bolup ötken ishlardin toluq xewerdar iken. U deslep özi bilen birlikte qoqan'gha chiqip ketken keshmirlik abdulla arqiliq hindistan'gha bir parche xet ewetip, yüz bergen weqedin u yerdikilerni xewerlendürgen. Aridin ikki ay ötüp, özimu pamir yoli arqiliq keshmirge barghan we adolfning axirqi künliri heqqide tepsiliy melumat bergen.

RFA/Ablet

Adolfning ölümi heqqidiki tunji xewer hindistanning köp tirazhliq géziti “Xewerler” de bésilip chiqidu. Bu arida qeshqerlik bir tamakichining yénidin adolf shilagitwaytning kündilik xatire deptiri bayqilidu. Bu xatiride adolfning shu yili 8-ayning 12-künidin 24-künigiche yerken we qeshqer ariliqida élip barghan ölchesh netijiliri, yer namliri tizimliki, téz sizmiliri we yazghan seper tesiratliri bar idi.

 Uzun ötmeyla adolf shilagintwaytning akisi hérman munasiwetlik uchurlarning hemmisini sélishturup hem xulasilep, “Adolfning ölümi bilen munasiwetlik melumatlar” namliq maqalisini élan qilidu. Maqalide bayan qilinishiche, adolf shilagintwayt 1857-yili 8-ayning 10-küni qaghiliqta, 13-15-künliri yeken etrapida tekshürüsh élip bérip, 24-küni qeshqerge yétip kelgen.

 Adolf shilagintwaytning ölümi jezmleshtürülgendin kéyin, yéqinliri uning jesitini izdeshke bashlighan. Epsuski, aridin bir yildin köprek waqit ötken bolsimu, emma uning ténidin juda qilin'ghan béshi we bedinining qeyerge kömüwétilgenlikini éniqlash mumkin bolmighan. “Adolf shilagintwaytning béshi bolushi mumkin” dep qarilip lahorgha élip bérilghan ikki bash söngiki tekshürüsh netijiside qeshqerlik yerlik kishilerning kallisi bolup chiqqan.

 Gérmaniye hökümiti qeshqerde belgilik tesiri mewjut bolghan charrusiye da'iriliridin adolf shilagintwaytning jesitini tépishqa yardem bérishni telep qilghan. Char rusiye hökümiti bu wezipini rusiye penler akadémiyesi jughrapiye ilmiy jem'iyitining talantliq yash tetqiqatchisi, qazaq millitidin bolghan ofitsér chuqan walixanofqa tapshurghan.

 60 Kishilik bir ömek bilen qeshqerge yétip kelgen chuqan walixanof bir tereptin adolf shilagintwaytning jesitini izdise, yene bir tereptin qeshqer shehiri we uning etrapida keng kölemlik tekshürüsh we ölchesh xizmetliri élip barghan. U, qeshqer xelqining kündilik turmushi, örp-adetliri we til alahidilikliri heqqide tepsiliy matériyal toplighan.

 Kéyinche adolf shilagintwaytning akisi hérman, ukisi adolf we chuqan walixanofning xeritiliri we xatiriliridiki uchurlargha asaslinip, shu waqitqiche sizilghan xeritelerde aq tashlinip kéliwatqan qeshqerdin muz taghqiche bolghan yerlerning tunji ölchemlik xeritisini sizip chiqqan. “Gherbiy türkistan égizliki xeritisi” dep nam bérilgen bu xeritide, jenubtiki hindistandin shimaldiki qeshqergiche sozulghan keng zémindiki tagh-deryalar, yollar we olturaq yerlerning fizikiliq shekli sizilip, yénigha yerlik tildiki isimliri yézilghan. Pamir égizlikini chégra qilip ayrilghan sherqiy we gherbiy türkistan éniq körsitilgen.

RFA/Ablet

Adolf shilagintwayt we uning qérindashlirining ékspéditsiye jeryanida toplighan matériyalliri we tekshürüsh netijiliri yawropadiki tonulghan neshriyatlarda arqa-arqidin élan qilin'ghan. Adolf we robértning xatiriliri we sizghan xeritilirige asasen akisi hérman yézip chiqqan “Hindistan we asiya égizlikige sayahet” namliq kitabining 4-qismida qeshqerning tarixi, adolfning qeshqer sepiri we uning béshigha kelgen qismetler bayan qilin'ghan. Adolf shilagintwayt weqesini éniqlash sewebi bilen qeshqerge bérip, bu tarixiy we istratégiyelik sheherning omumiy ehwali heqqide mexsus tekshürüsh élip barghan chuqan walixanof we bashqa rusiyelik alimlarning qilghan ishliri, kéyinche en'gliyelik doglas forsés (Douglas Forsyth) yétekchilikidiki tekshürüsh ömikining qeshqerning siyasiy we iqtisadiy ehwali heqqide élip barghan tekshürüsh doklatlirida bayan qilin'ghan. Qeshqeriye heqqide bir-biridin qimmetlik melumatlar bergen bu kitablarning arqa-arqidin neshr qilinishi bilen, téxi yéqinqi waqitlarghiche bilinmigen qeshqer we uning etrapi, shundaqla bu yerde yashawatqan xelq dunyaning diqqitini birdinla özige tartqan.

 Aridin 30 yil ötüp rusiyening qeshqerde turushluq konsuli nikolay fyodorowich pétrowski (Nikolai Fjodorovich Pétrowski) adolf shilagintwaytning namigha atap bir xatire munari ornitishni pilanlighan. U köp qétim iltimas qilish arqiliq qeshqerdiki menching hökümiti emeldarlirini bu ishqa maqul keltürgen. Netijede bu xatire munari qeshqer kona sheher we yéngisheherdin teng yiraqliqtin éqip ötidighan qizil deryasi boyigha, yeni adolf shilagintwayt qetli qilin'ghan yerge ornitilghan.

RFA/Ablet

 Pishshiq xish bilen sélin'ghan mezkur xatire munarning asasiy qismining égizliki 4. 2 Métir, uning üstige ornitilghan tömür kiréstni qoshup hésablighanda, jem'iy égizliki 5. 8 Métir qilip layihelen'gen. Xatire munar 1889-yili 6-ayning 31-küni pütken. Emma xatirilesh murasimi kéchiktürülüp, shu yili 12-ayning 12-küni andin ötküzülgen. Murasimgha charrusiyening qeshqerdiki konsuli pétrowski we uning ademliri, konsulxanidiki 15 neper kazak esker, qeshqer ambili, ürümchidiki menching emeldarining wekili, shundaqla shu waqitta qeshqerde pa'aliyet élip bériwatqan bir qisim chet ellikler qatnashqan. Rusiye konsuli pétrowsky bu murasimda adolf shilagintwaytning qeshqer sepiri we uning welixan töre bilen élip barghan söhbitining tepsilatliri heqqide melumat bergen.

RFA/Ablet

 Xatire munarigha “Seyyah adolf shlagintwayit jughrapiye ilmige bolghan chongqur hörmiti we jasariti yolida qurban boldi. 1857-Yili qeshqerde alemdin ötti. Bu xatire munari rusiye impératorluqi jughrapiye ilmiy jem'iyitining qollishi bilen 1889-yili rusiye konsuli nikolay fyodorowich pétrowski teripidin ornitildi” dep yézilghan.

 Adolf shilagintwaytning kütülmigen ölümi qarimaqqa bir telwilik sewebidin kélip chiqqandek körünsimu, emma bu tiragédiyening yüz bérishi yenila sherqiy türkistanni ishghal qilghan menching xanidanliqining rehimsiz hökümranliqi we uninggha chidimighan yerlik xelqning qarshiliqidin ibaret tarixiy weqeler bilen zich baghlan'ghan. Shunglashqimu bu tiragédiye heqqide qelem tewretken chuqan walixanof, forsés, hetta adolfning akisi hérmanmu yerlik xelqni eyiblimeydu. Hérman inisining ölümi heqqide yazghan maqaliside, bu yurtning yüz yil burun (1759) manju-xitaylar teripidin bésiwélin'ghanliqini, shuningdin béri zulumgha chidimighan xelqning her 20-30 yilda bir qétim qozghilip tajawuzchilarni qoghlap chiqarmaqchi bolghanliqini, emma her qétimda qattiq basturulghanliqini tilgha alghan. U maqalisida yene inisining qaraqashtin qeshqergiche bolghan on nechche künlük sepiri jeryanida yol boyi yerlik xelqtin nahayiti chong hörmet körgenlikinimu alahide tekitligen. Adlof shilagintwaytning ölümi we uning sherqiy türkistanda élip barghan qisqa muddetlik, emma tolimu muhim ilmiy sayahiti, jesitini izdep kélip uning xizmitini dawamlashturghan chuqan walixanof hem bashqilarning ölmes eserlirining meydan'gha kélishige sewebchi bolghan. Bu weqe qeshqerni biritaniye, char rusiye we gérmaniyedek 3 chong impériyening bir ortaq téma üstide öz'ara söhbet élip baridighan sehnige aylandurghan. Bu döletlerdiki meshhur sherqshunaslar we ottura asiya tetqiqatchilirining öz'ara hemkarliship birlikte ishlishidek xushallinarliq weziyetning barliqqa kélishige türtke bolghan. Qisqa waqitliq bolsimu qeshqerni dunyaning diqqet merkizige aylandurghan.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.