Uyghur aptonom rayonida xitayning “Milliy kadir” kozori qandaq oynaldi?

Atalmish Uyghur aptonom rayoni qurulghandin buyan, Uyghurlarning siyasiy we memuriy jehettiki ornining yildin-yilgha töwenlep, barliq hoquqlarning köchmen xitaylar qoligha merkezleshtürüp bériliwatqanliqi, Uyghurlar duch kéliwatqan eng adaletsiz, eng négizlik mesililerning biri bolup kelmekte. Xitay da'iriliri eksiche yenila “Uyghur aptonom rayoni qurulghandin buyan her millet xelqining öz ishigha özi xoja bolushini heqiqiy ishqa ashurup, dölet we jem'iyetning xojayinigha aylinishi tüzüm jehettin kapaletlendürüldi hazir, shinjangdiki az sanliq millet kadirlar, aptonom rayondiki omumiy kadirlar sanining %51ini igilidi” dep teshwiq qilmaqta.

Siyasiy mulahizichilerdin, amérikidiki Uyghur pa'aliyetchi ilshat hesen ependi xitay da'irilirining bu xil teshwiqatlirigha küchlük reddiye berdi we 60 yil mabeynide Uyghur rehbiri kadirlirining weziyitining barghanche éghirliship bériwatqanliqi heqqide toxtilip ötti.

1955-Yil 10-ayning 1-küni xitay hakimiyiti sherqiy türkistanni shinjang Uyghur aptonom rayoni qilip özgertildi. 1984-Yili “Jungxu'a xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni”ni élan qildi we yolgha qoydi, buning bilen milliy térritoriyilik aptonomiye tüzümi xitayning bir türlük tüp siyasiy tüzümi derijisige kötürüldi. Hazir xitay hökümiti bu 60 yilliq musapisige baha bérip “Hazirqi shinjangda iqtisad güllen'gen, jem'iyet inaq, milletler ittipaq, xelq bayashat. Her millet xelqi milliy térritoriyilik aptonomiye tüzümidin toluq behrimen boldi” dep sherhlimekte.

Xitay bu xil teshwiqatlirida milliy térritoriyilik aptonomiye tüzümi milletlerning öz ishigha özi xoja bolush hoquqigha toluq kapaletlik qildi. Milliy térritoriyilik aptonomiye tüzümi junggoche milletler mesilisini hel qilidighan toghra yol bolup, shinjangdiki her millet xelqning öz ishigha özi xoja bolushini heqiqiy ishqa ashurush, dölet we jem'iyetning xojayinigha aylinishini tüzüm jehettin kapaletlendürdi. Dep körsetmekte emma Uyghurlar we chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiler, xitay hakimiyitining natoghra siyasetliri bilen barliq heq-hoquq we yerlik millet menpe'etlirining xitay köchmenlirige ötküzüp bérilip, Uyghurlarning Uyghur aptonom rayonida aptonomiye hoquqi, zémin'gha bolghan igidarchiliq hoquqi, siyasiy, memuriy iqtisadiy heq-hoquqlirinimu taraytip bériwatqanliqini otturigha qoyup keldi.

Xitayning milliy siyasetlirini ashkara tenqid qilghanliqi we Uyghurlarning qanuniy heq-hoquqlirini telep qilghanliqi üchün, 2014-yili 23-séntebir xitay hökümiti teripidin “Döletni parchilash we milliy bölgünchilikke qutratquluq qilish” jinayiti bilen naheq eyiblinip, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur ziyaliy ilham toxtimu “Shinjangdiki milliy mesililer we teklip” namliq maqaliside Uyghur aptonom rayonidiki aptonomiyilik qanunning ijra qilinmaywatqanliqi we buning milliy kadirlar qoshuni qatarliqlargha körsetken selbiy tesirini otturigha qoyup körsetken. Uyghur aptonom rayonining aptonomiyilik qanuniy hoquqining tariyishi, iqtisadiy menpe'etining aziyishini keltürüp chiqirip, Uyghurlarning naraziliqigha seweb boluwatqanliqini otturigha qoyghan.

Hazir xitay hökümiti60 yildin buyan yeni Uyghur aptonom rayon qurulghandin buyan milliy kadirlar qoshunini kücheytip kelgenlikini körsitip barliq teshwiqatlirida munu ikki sanliq melumatlarni ispat qilip körsitip kelmekte. Yeni:
1) Hazir, shinjangdiki az sanliq millet kadirliri 420 mingche bolup, aptonom rayondiki omumiy kadirlar sanining 51% ini igileydu, bu san, 2009-yilidikidinla 14% ashti.

2) 2014-Yili 12-nöwetlik aptonom rayonluq xelq qurultiyining wekili jem'iy 550 kishi bolup, 14 millettin terkib tapti, buning ichide, az sanliq milletler 66% ni igilidi.

Halbuki, xitay hökümitining “Shinjangdiki her millet ammining hoquqining hörmetlen'genliki, kapaletlendürülgenlikining küchlük shahiti süpitide körsetken bu statistikilirini amérikidiki siyasiy pa'aliyetchi we siyasiy mulahizichi élshat hesen ependi“Asassiz sepsete” dep reddiye berdi.

Élshat hesen ependi sözide “Emeliyette bügünki künde, aptonom rayonning barliq partiye, hökümet organliridin tartip barliq kentidikilerge qeder kadirlarning köp qismini xitay we yerlik millettin sirt, bashqa milletlermu igileydu, milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi ezeldin emeliyliship baqmidi, xitay hakimiyitining türlük tedbir, orunlashturmiliri peqet özining Uyghur élini téximu qattiq changgilishigha élishni meqset qilmaqta. Uyghurlarning her derijilik hakimiyet organlirida igiligen nisbitining az bolushigha qarimay, bu Uyghur rehberler öz aldigha siyaset belgilesh, qarar élish hem ijra qilish hoquqidin mehrum qilinip xitaylarning buyruqini ijra qilidighan qorchaqqa aylanduruldi” dep körsetti.

Élshat hesen ependi yene xitayning xewerliride “Shinjangda milliy kadirlar 2009-yilidikidinla 14% ashti” dégen jümlisi üstide alahide toxtilip, bu örleshni 2009-yili 5-iyul weqesidin kéyin pütün sherqiy türkistan miqyasida asasiy qatlamlargha yardemchi saqchi we muqimliqqa, bixeterlikke mes'ul saqchi shtatini köpeytkenliki bilen baghlap chüshendürdi we bolupmu “5-Iyul weqesi” din kéyin, Uyghur rehbiri kadirlirining téximu éghir bésim astida qalghanliqini,millitining heq-hoquqigha kapaletlik qilish u yaqta tursun, asasiy qatlamlargha mejburiy chüshürülüp, özige öz a'ilisigimu ige bolalmaydighan,bu xil siyasiy tüzülmide milliy kemsitishke, tengsizlikke, xorluqqa, her tereptin bésimda qalghan, chiqish yoli yoq bir türkümge aylandurup qoyulghanliqini bildürdi.