Уйғур миллий мәдәнийитини сақлап қелиш мумкинму? көзәткүчиләр немә дәйду?

Хитай һөкүмити йеқинқи йиллардин буян уйғурларниң тили, миллий мәдәнийити вә динини чәкләшни мислисиз дәриҗидә күчәйтти. Мәктәпләрдә уйғур ана тилини сөзләш очуқ-ашкара чәкләнди. Уйғурларниң өз әнәниви байрамлириниң орниға хитайниң байримини тәбриклиши, хитай тилида сөзләп, хитайчә нахша ейтиши вә хитайчә уссул ойниши дөләтниң қоли арқилиқ тәшәббус қилинди вә кәң омумлаштурулди. Көзәткүчиләрниң ейтишичә, буниңдинму муһими, хитай һөкүмитиниң 800 миңдин 2 милйонғичә уйғур вә башқа мусулман хәлқлирини лагерларға қамап, уларни ата-анилиридин, уруқ-туғқанлиридин вә пәрзәнтлиридин җуда қилди. Ата-анилири лагерға қамалған миңлиған-он миңлиған уйғур пәрзәнти болса хитай һөкүмитиниң қолидики йетимханиларда хитай тили вә мәдәнийити бойичә тәрбийәлинишкә башлиди.

Хитай һөкүмитиниң уйғур елидики сиясәтлири үстидә издинип, тәкшүрүш характерлик мақалиләрни елан қилип келиватқан америкалиқ антропологийә тәтқиқатчиси доктор дәррин байлерниң радийомизға билдүрүшичә, нурғун мустәмликә һакимийәтләр мустәмликә қилинған хәлқни бойсундуруш үчүн җәмийәтниң әң кичик бирлики болған аилини вәйран қилиш усулини қолланған. Доктор дәррин байлер радийомизға елхәт арқилиқ қайтурған җавабида бу һәқтә мунуларни баян қилди: “бир мәдәнийәтни йоқ қилиш интайин қийин. Нурғун мустәмликә һакимийәтләр буни синап баққан болсиму, ғәлибә қилалмиған. Әмма у хәлқләргә наһайити зор зиянкәшлик қилған. Болупму бу һакимийәтләр у хәлқниң аилә қурулмиси вә ана тилини нишан қилиш арқилиқ наһайити еғир зиянларға йол ачқан. Хитай һөкүмитиму нөвәттә уйғурларға дәл мушуни қиливатиду. Әгәр хитай һөкүмити бу сияситини узун йиллар давам қилдуруш пурситигә еришип қалған тәқдирдә, буниң зийиниму еғир болуши мумкин”.

Уйғурларниң миллий мәвҗутлуқи мана мушундақ еғир хирисқа дуч келиватқан бир пәйттә, чәтәлләрдики уйғур җамаити арисида уйғур мәдәнийитини, уйғур ана тилини қоғдап қелиш, уни шу дөләтләрдики имканлар асасида раваҗландуруш әң җиддий тәқәззалиқ мәсилиләрниң бири болуп қалған.

Американиң уйғурлар бир қәдәр мәркәзлик һалда олтурақлашқан вирҗинийә штатидики “уйғур ана тил” мәктипиниң башқурғучиси ирадә қәшқириниң ейтишичә, нөвәттә балилирини уйғур ана тил мәктәплиригә әкеливатқан ата-анилар сани йеқинқи икки йилдин бери көрүнәрлик дәриҗидә көпәйгән. Ирадәниң ейтишичә, илгири ата-аниларниң балилирини уйғур ана тил мәктипигә әкелиштики сәвәби асаслиқ уйғур тилини иккинчи бир тил сүпитидә өгитиш үчүн болса йеқинқи икки йилдин буян буниңдики мәқсәт пүтүнләй өзгәргән. Йәни ата-анилар балилирини кичикидин тартип уйғур миллий кимлики еңини сиңдүрүш арқилиқ хитай һөкүмитиниң уйғур миллий мәвҗутлуқини йоқитишиға тақабил турушни мәқсәт қилмақтикән.

Әлвәттә нөвәттики вәзийәтниң тәқәззаси вә ата-аниларниң йүксәк қизғинлиқи билән мас қәдәмдә, уйғур ана тили вә мәдәнийитини қандақ қилип үнүмлүк қоғдап қалғили болиду, дегән мәсилә һәққидики издинишләрму көпләп оттуриға чиқмақта. Америкадики уйғур мәдәнийәт тәтқиқатчиси вә түрколог доктор қаһар барат әпәндиниң қаришичә, һәрқайси дөләтләрдә ана тил мәктәплириниң ечилиши наһайити яхши бир башлиниш икән. Бирақ уйғур тилини мукәммәл һалда сақлап қелиш үчүн буниңдинму көп хизмәтләргә еһтияҗ бар икән.

Доктор қаһар барат әпәндиниң қаришичә, уйғур ана тили вә мәдәнийити уйғур вәтинидә хитай һөкүмитиниң мәқсәтлик вә нишанлиқ һалда йүргүзүватқан ассимилятсийә сияситиниң зиянкәшликигә учраватқан болса, чәтәлләрдә өзлүкидин йүз бериватқан “ихтиярий ассимилятсийә” ниң тәсиригә учримақта.

Доктор қаһар барат әпәнди сөзидә “уйғур ана тили вә мәдәнийитини һәқиқий түрдә сақлап қелиш үчүн биринчидин, чәтәлләрдә уйғурлар җәзмән бир мәһәллә болуп, топлишип яшашни ишқа ашуруп, уйғур балилириға өз ана тили вә мәдәнийити ичидә яшаш шараити яритиши лазим. Иккинчидин, чоқум дунядики даңлиқ классик әсәрләрни әң юқири сәвийәдә уйғур тилиға тәрҗимә қилип чиқип, балиларниң йүксәк сәвийәдики уйғур тилини өгиниши, сөз амбирини көпәйтиши үчүн шараит һазирлаш лазим. Үчинчидин, уйғур ана тилини қоғдап қелиш мәсилиси чәтәлләрдики сиясий вә аммиви тәшкилатларниң күн тәртипидики әң җиддий бир мәсилә қилип бекитилиши вә мукәммәл бир истратегийә билән елип берилиши лазим” дегәнләрни баян қилди.

Уйғурларниң өз миллий кимликини чәтәлләрдә қоғдап қелиш үчүн көрситиватқан тиришчанлиқи чәтәллик көзәткүчиләрниңму қизиқишини қозғимақта. Доктор дәррин байлерниң қаришичә, һазир көрситиливатқан бу тиришчанлиқлар һәргизму нәтиҗисиз қалмайду. У мундақ дәйду: “һазир чәтәлләрдики вә ана юрттики уйғурларниң өз миллий кимликини сақлап қелиш еңи вә ирадиси һәссиләп күчәйди. Шуңа мән хитай һөкүмитини узунға созулған вә баш әгмәс бир қаршилиқ билән йүзлишиду, дәп қараймән. Униң үстигә һазирқи заман мустәмликичиликигә қарши туруш бурунқиға қариғанда көп асан. Чүнки йәршарилишиш һәммә топлуқларниң өз-ара алақисини күчәйтти, дигитал техника болса бизниң хитай һакимийитиниң зораванлиқини шу вақитниң өзидә көзитип туридиған имканийәт билән тәминлиди. Демәк, биз өтмүшкә селиштурғанда буниңға техиму тез сүрәттә вә бүйүк бирлик ичидә ортақ тақабил туралаймиз”.

Вирҗинийәдики ана тил мәктипиниң башқурғучиси ирадәниң билдүрүшичә, нөвәттә дуняниң һәрқайси җайлиридики ана тил мәктәплири өз-ара алақисини күчәйтип, ана тил мәктәплириниң оқутуш материяллирини, оқутуш методлирини бирликкә кәлтүрүш мәсилисини җиддий музакирә қилмақтикән. Буларниң биринчи қәдими сүпитидә барлиқ уйғур ана тил мәктәплириниң кийим-кечәклири бирликкә кәлтүрүлгән вә уйғур ана тилида балилар журнили нәшр қилинишқа башлиған.

Дәррин байлер, уйғурларниң кишилик һоқуқи вә мәдәнийәт һоқуқлирини қоллайдиған хәлқаралиқ илмий ярдәмләрниң барғансери күчийиватқанлиқини билдүрди вә “мана бу, әгәр уйғур миллий мәдәнийити вә иҗтимаий һаятини әслигә кәлтүридиған бир пурсәт кәлгән тәқдирдә, наһайити зор ярдәм мәнбәси барлиқидин дерәк бериду. Уйғурлар тарихта нурғунлиған зулмәтләрдин сақ-саламәт өтүп кәткән. Улар толиму еластиклиқ бир милләт. Әгәр сиясәттә азрақла өзгириш болуп қалса, мән уйғурларниң наһайити тезла өз мәдәнийитини әслигә қайтуруп келидиғанлиқиға ишинимән” деди.