Uyghur medeniyitige a'it yene bir xezine- “Shiwétsiye tetqiqat instituti”
2023.08.11

Uyghurlarning yéqinqi bir yérim esir mabeynidiki tarixigha nezer salidighan bolsaq, urush, dawalghush we tereqqiyat jeryanida Uyghur xelqi nurghunlighan medeniyet miraslirini qoldin ketküzüp qoyghan. Yéqinqi yillardiki weziyettin élip éytsaqmu, xitayning Uyghur tarixi, medeniyiti we edebiyatigha a'it eserlerge bolghan türlük buzghunchiliqliri artip barmaqta.
Halbuki, bu xil weziyette chet ellerde saqliniwatqan cheklik bir qisim Uyghur medeniyet mirasliri azghine bolsimu Uyghurlarning meniwi dunyasigha ümid béghishlap, ularning mewjutluqini namayan qilip kelmekte. Bu xil medeniyet mirasliri hazirghiche rusiye, gérmaniye, shiwétsiye, firansiye, en'giliye, yaponiye we türkiye qatarliq köpligen döletlerdiki muzéy, arxipxana we kutupxanilarda alahide qoghdalmaqta we dunya ilim ademlirining tetqiq qilishini kütüp turmaqta.
Shular qatarida istanbulgha jaylashqan “Shiwétsiye tetqiqat instituti” ni alahide misalgha élish mumkin. Bu tetqiqat merkizide tetqiqatchilarning paydilinishi üchün tesis qilin'ghan ikki kutupxana bar bolup, bularning biri “Tetqiqat instituti kutupxanisi”, yene biri “Yarring kutupxanisi”. Uyghurlargha a'it matériyallar asasen mana mushu “Yarring kutupxanisi” da “Gunnar yarring ottura-yawro asiya toplimi” namliq arxipta saqlanmaqta.
Kishiler Uyghurlargha a'it matériyallarning bu yerge qandaq kélip qalghanliqigha intayin qiziqishidu. Bu matériyallarning shiwétsiye tetqiqat institutigha kélip qélishida “Uyghurlarning yari” dep teriplinip kelgen dangliq türkolog gunnar yarring (Gunnar Jarring) wasitichilik rol oynighan, dep éytalaymiz. Gunnar yarring bir mezgil bu institutning hey'et ezaliqi wezipisini ötigen bolup, bügün'giche institutning türkologiye we ottura asiya tetqiqati xizmetlirining sistémiliq dawamlishishi üchün asas salghan kishi, dep yad étilip kelmekte.
Shiwétsiye tetqiqat instituti 1962-yili qurulghan bolup, deslepte shiwétsiye döliti üchün türkologiye we sherqshunasliq ilimlirige bolghan tetqiqat muhiti hazirlap bérishni meqset qilghan idi. Kéyinche 90-yillardin kéyin xizmet da'irisi barghanséri kéngeygen. Nöwette skandinawéye tetqiqatchiliri, shundaqla dunyaning her qaysi jayliridin kelgen tetqiqatchilarning türkiye we yéqin sherq döletliride tetqiqat élip bérishi üchün ularni iqtisat we turmush shara'iti bilen teminlesh, tetqiqat türlirige yétekchilik qilish, muhakime we léksiyelerge uyushturushqa oxshash ilmiy pa'aliyetlermu ularning xizmet da'iriside bolup kelmekte.
Bu tetqiqat merkizini istanbulda échishning birer zörüriyiti barmu-yoq? bu so'alning jawabini tépish üchün yiraq ötmüshke nezer sélishqa toghra kélidu.
Istanbul bilen shiwétsiye arisidiki dostluq munasiwiti emeliyette ming yilliq tarixqa sozulghan bolup, uzaq wizantiye zamanidin bashlan'ghan, dep qarilidu. Istanbuldiki shiwétsiye tetqiqat instituti istanbuldiki istiqlal kochisigha jaylashqan shiwétsiye konsulining da'irisidin orun alghan bolup, bu jay tarixta shiwétsiyening türkiyede saldurghan bir xan ordisi bolghan idi. Shundin étibaren kéyinki birqanche qétimliq pursetlerde, ikki dölet öz'ara diplomatik munasiwet ornitip alaqe qilip kelmekte.
“Gunnar yarring ottura asiya toplimi” eslide gunnar yarring ependining shexsiy toplighan kitabliridin terkib tapqan. Bu toplam ilgiri shiwétsiye xanliq tarixiy eserler akadémiyesining igidarchiliqida bolup, deslepte texminen on yil etrapida stokholm uniwérsitétining ottura asiya tetqiqat merkizining bashqurishida bolghan. 2012-Yilidin kéyin, istanbulgha yötkep kélinip, bir qisim i'ane qilin'ghan kitab-zhurnallar bilen qoshulup, téximu béyip barghan.
“Gunnar yarring ottura-yawro asiya toplimi” da saqliniwatqan kitab we gézit-zhurnallar Uyghurche, özbékche, qazaqche, xitayche, rusche, némische, firansuzche, mongghulche, tibetche, erebche, parsche, yaponche we bashqa türkiy tillarda bolup, asasliqi basma matériyallarni öz ichige alidu, qolyazma eserler asasen uchrimaydu.
Töwende bu kutupxanida saqliniwatqan Uyghurlargha a'it matériyallarning mezmuni, alahidiliki, tarixiy dewri we ehmiyiti heqqide qisqiche toxtilip ötimiz:
Kutupxanidiki Uyghurlargha a'it kitablarni mezmunigha qarap gunnar yarring ijadiyitidiki eserler, Uyghur aptorlar qelimidiki eserler we chet ellik seyyahlar qelimidiki sayahet edebiyati eserliri dep üch chong türge bölüshke bolidu. Uyghur tilidiki eserlerning ichide yéziq teweliki boyiche ayrighanda qedimki Uyghur yéziqi, chaghatay yéziqi, Uyghur hazirqi zaman yéziqi, Uyghur kril yéziqi we latinche yéngi yéziqtiki eserler mewjut.
Köp qisim eserler 19-esirdin taki 2012-yilghiche bolghan ariliqta sherqiy türkistanda we bashqa döletlerde neshr qilin'ghan eserlerni öz ichige alidu. Eyni waqitta qeshqerde qurulghan hemde 1910-yildin 1937-yilghiche mewjut bolup turghan “Shiwét missiyonérlar basma zawuti” da bésilghan “Qeshqer basmiliri” namida saqliniwatqan eserler bu kutupxanidiki eserlerning muhim qismini teshkil qilidu. Kishini xushal qilidighan yéri “Qeshqer basmiliri” gha tewe bolghan diniy mezmundiki we dindin xaliy mezmundiki eserlerning hemmisi dégüdek shiwétsiye tetqiqat instituti teripidin él-kitab halitige keltürülüp, oqurmenlerning tor yüzidin körüshi üchün échiwétilgen. Bu él-kitablarning ichide “Uyghur tili grammatikisi”, “Sherqi türki-in'glizche lughet”, “Ladax yolida karwan”, “Ottura asiya tarixi” qatarliq kitablardin bashqa yene eyni waqittiki mekteplerning til, hésab we tebi'et qatarliq derslik kitabliri bar. Él-kitab halitige keltürülmigen kitablardin eyni waqitta sherqiy türkistan, tashkent, almuta we teywende bésilghan kataloglashturulghan we kataloglashturulmighan kitablarmu mewjut. 1970-Yillardin 2012-yilghiche Uyghur diyarida neshr qilin'ghan Uyghur edebiyat-sen'iti, tarixi we medeniyitige a'it eserler kutupxanida birqeder chong nisbetni igileydu.
Yuqirida tilgha élip ötken matériyallardin bashqa yene hazir dunyada bashqa nusxiliri tépilmaydighan yaki cheklik nusxidiki gézit, zhurnal, xerite we kaléndar qatarliqlar saqlanmaqta. Mesilen, bularning ichide qedimki Uyghur tilidiki renglik basmiliq “Tezkire'i-ewliya”, “Türkistan edebiyatidin parchilar”, “Sherqiy türkistanning milliy inqilab tarixi”, “Nijat yoli”, teywende bésilghan “Senmin juyi milletchilik”, 19-esirning axiriqi mezgilliri neshr qilin'ghan xitay tilidiki qiriq nechche tomluq “Shinjang tezkirisi”, 1873-yilidiki sherqiy türkistan xeritisi, xoten qeghizige bésilghan 1934-yilidiki “Kündilik qeshqer-shinjang géziti” ning birqanche sanliri, “Ang géziti”, 1946-yili neshr qilin'ghan “Sherqiy türkistan inqilabchi yashlar teshkilati” ning neshr epkari “Küresh” zhurnili, muhemmet imin bughraning sherqiy türkistan heqqidiki Uyghurche, türkche we in'gliz tilidiki kitabliri, 1934-yilidiki “Tiyanshan” mejmu'esi, 1936-yili aqartish uyushmisi teripidin bésilghan ana til derslik kitabliri we 1947-yildiki sabiq ölkilik hökümetning siyasiy ishlarni yolgha qoyush nizamnamiliri qatarliqlar bar.
Emdi chet ellik seyyah, ékspéditsiyechi we missi'onérlarning Uyghurlar yashighan zéminlar we etraptiki rayonlargha qilghan seperlirining hasilati süpitide royapqa chiqqan eserliri heqqide bir'az melumat bérip ötimiz:
Yéngi déngiz yollirining échilishi bilen quruqluq karwan soda yoli taqilip, ilgiri bu yolda tinimsiz ötüshüp turidighan töge karwanlirining izliri öchüshke bashlidi. Buning bilen zamanisida dunyaning soda we medeniyet késishish nuqtisi bolghan ottura asiya rayoni burunqi jelpkarliqini yoqitip qoyghan bir weziyet höküm sürüwatqan idi. Emma bu jughrapiyede yéngidin otturigha chiqqan yene bir qétimliq küch talishish oyunliri ichki asiya téritoriyesini en'giliye, rusiye we xitay otturisidiki hoquq talishish kürishidiki loqmigha aylandurdi. Buning bilen bu rayonlargha kélidighan gherblik sayahetchilerning sani birdinla köpiyishke bashlidi. Bular türlük wezipe we salahiyettiki kishiler bolup, beziliri hökümet ewetken elchiler, yene beziliri seyyahlar we tewekkülchiler idi. Ularning ichide tonulghan shexslerdin shiwétsiyelik swén hédin we finlandiyelik gustaf mannérxéyim, gérmaniyelik awrél siteyin qatarliqlardin bashqa, kishilerge anche tonushluq bolmighan bir qisim shexslermu bar. Kutupxanida mana mushu kishiler qaldurghan tarixiy eserlermu közge chéliqidu.
Bu tarixiy miraslar bizni alahide tarixiy yillardiki ottura asiya weziyitige a'it bilim we tetqiqatlarning toplinish we shekillinishige alaqidar mol matériyal bilen teminleydu. Igilishimizche sayahet edebiyatigha a'it eserlerning sani 500 parchidin artuq bolup, pat yéqinda bu matériyallarmu él-kitab halitige keltürülüp, tordin paydilinish imkaniyiti yaritilidiken. Sayahet edebiyatidiki wekil xaraktérliq eserlerdin munularni körsitish mumkin:
1930-Yili neshr qilin'ghan waltér bosxardning (Walter Bosshard) “Ayagh tegmigen asiyagha seper”, 1914-yili neshr qilin'ghan é. G. Kempning (E. G. Kemp) “Chin türkistanidiki sergüzeshtiler”, 1875-yili neshr qilin'ghan tomas doglas forsisning (Thomas Douglas Forsyth) “1873-Yilidiki yerkentning tarixiy, jughrapiyelik we iqtisadiy bayliqigha a'it doklat”, f. Grénardning(F. Grenard) 1898-Yili neshr qilin'ghan “Ichki asiya sepirige a'it ilmiy doklat”, 1926-yili neshr qilin'ghan lékokning( Le Coq) “Turpan ékispéditsiyesige a'it doklat we sergüzeshtiler”, awrél steyinning( Aurel Stein) 1907-yili neshr qilin'ghan “Qedimki xoten” we asiya sepirige a'it yürüshlük kitabliri, swén hédinning Sven Hedin) ) 1903-yili neshr qilin'ghan “Natonush yollardiki ming mil” we asiya sepirige a'it bir yürüsh kitabliri, élla seykisning (Ella Sykes) 1920-yili neshr qilin'ghan “Ottura asiyaning chöl we bostanliqlirini késip ötüsh”, n. Pérzhawéliskiyning N. Prejevalsky)) 1969-Yili neshr qilin'ghan “Ghuljidin lopnurghiche, tengritaghni késip ötüsh” qatarliqlarni shularning jümlisidin, déyish mumkin.
Bir mezgil shiwétsiye tetqiqat merkizining ilgiriki nöwetlik mudiriliq wezipisini ötigen türkolog birgit shélütér (Birgit Schlyter) xanim mezkur “Yarring kutupxanisi” ning qurulushida gunnar yarring ependining bekmu zor rol oynighanliqini tekitleydu. U yene gunnar yarring aptorliqida 1964-yili neshr qilin'ghan, 2002-yili qayta tüzitish kirgüzülüp bésilghan chong hejimlik katta eser “Sherqi türki-in'glizche di'alékt lughiti” ni misalgha élip mundaq dégen idi: “Mezkur lughet hazirqi zaman Uyghur tilining deslepki dewrliri yeni 1930-yillardiki sherqiy türkistanning jenubiy qismida qollinilidighan Uyghur éghiz tilini asas qilip tüzülgen. Lughettin orun alghan texminen bir esirdin köprek waqit qollinilghan bu tilning ichidiki bir qisim sözlükler hazir istimaldin qalghan. Yerlik di'alékt-shiwilerning téz sür'ette yoqilip bérishi öz nöwitide manga oxshash bir tilshunas türkologni bi'aram qilidu. Chünki bir tilning hem yéziq hem éghiz til sheklide mukemmel saqlinip qalalmasliqi til krizisi yüz bérip yoqilishqa qarap yüzlen'ginidin dérek béridu.”
Axirida tekitlimekchi bolghinimiz, istanbuldiki Uyghurlargha a'it bu matériyallar meyli paydilinish qimmiti jehettin bolsun yaki medeniyet qimmiti jehettin bolsun heqiqeten Uyghur medeniytining chet elde saqlinip qalghan bir xezinisi dep teripleshke munasiptur. Bu matériyallar Uyghurlarning 19-we 20-esirning aldi-keynidiki siyasiy jughrapiyelik weziyiti, til tereqqiyati, folklor medeniyiti we idé'ologiye-dunya qarashlirini igilesh we tetqiq qilishta intayin muhim ehmiyetke ige. Hazirqi weziyetni közde tutqandimu, xitay hökümiti “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” berpa qilish sho'arini kozir qilip, Uyghurlarni xitaylashturush siyasitini ewj alduriwatqan peytte, chet ellerde saqliniwatqan matériyallardin paydilinish we tetqiqat élip bérish xitayning rezil qilmishlirigha qarshi urulghan bir testek bolup hésablinidu.
***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.