Uyghur élini ziyaret qilghan sayahetchilerning “Qeshqer qedimiy sheher” heqqidiki tesiratliri
2018.10.19
Uyghur élidiki yuqiri téxnikiliq nazaret sistémisi, bixeterlik kaméraliri, qedemde bir uchraydighan bixeterlik tekshürüshliri rayonni ziyaret qilip kelgen chet'ellik sayahetchilerge fantaziyelik filimlardiki pen-téxnikining küchi bilen mutleq kontrolluq ishqa ashurulghan qarangghu bir kélechekni esletse, shuning bilen mas qedemde Uyghur milliy medeniyitining tarix sehipilirige kömülüsh girdabigha bérip qalghanliqimu ularni qattiq epsuslandurmaqta.
Yéqinda Uyghur élini ziyaret qilip kelgen chet'ellik sayahetchiler bu heqte élan qilghan ziyaret xatiriliride bolupmu qeshqerdiki özgiche medeniyetning weyran qilin'ghanliqini bayan qildi. Yéqinqi aylarda Uyghur élining ürümchi, qeshqer, xoten, korla qatarliq nurghun jaylirini ziyaret qilish pursitige érishken bir amérikiliq yash özining körgenlirini radiyomiz bilen ortaqlashti. Öz ismini ashkarilimay turup bizning ziyaritimizni qobul qilghan bu yash qeshqer heqqide toxtalghanda qeshqerde Uyghurlargha xas bolghan medeniyet iznalirining asasen qalmighanliqini epsuslinish ichide bayan qildi. U özining rayon'gha bérishtin awwal Uyghurlar we ularning medeniyiti heqqide köp matériyallarni körgen bolghachqa Uyghur medeniyitining qandaqliqi heqqide kallisida bezi éniq melumatlar barliqini, biraq u jaygha barghanda bolsa özining kütkendek menzire bilen emes, belki köprek xitay medeniyitini körgenlikini tilgha alidu.
U mundaq dédi: “Menche, xitay hökümiti rayondiki yerlik medeniyetning ornigha xitay medeniyitini dessitish üchün köp küch chiqiriptu. Chünki rayon men oylighandinmu bekrek xitaylashqan idi. Mesilen, qeshqerdiki ‛qedimiy sheher‚ rayoni dep atalghan jay - u yerning emeliyette ‛qedimiy‚ emeslikini, téxi bir qanche yil awwalla yasalghan bir yerlikini bir qarapla bileleysiz. Bu yer intayin qattiq kontrol qilin'ghan iken. Rast gepni qilsam, u yer manga xuddi haywanatlarni körüp, ular bilen resimge chüshidighan baghchilarni esletti. U yerde milliyche kiyimlirini kiyishiwalghan Uyghurlar barken, andin xitay sayahetchiler kélip resimge chüshidiken. Yeni uning téshigha chiqsingizla Uyghur milliy medeniyitige a'it héchnéme körmeysiz. Uyghurlarning milliy medeniyiti qattiq buzghunchiliqqa uchraptu. Mana bu ziyaritimde méni eng échindurghan bir ish boldi.”
Yéqinda yene qeshqerni késip ötidighan bir xelq'araliq motsiklit musabiqisining qatnashquchisi teripidin “Ré'aksiye” namliq tor bette élan qilin'ghan maqalidimu mana bu mesile alahide otturigha qoyulghan. Mezkur eslimining mu'ellipi rosey sisil “Xitay hökümitining qedimiy yipek yolining tayanch nuqtisi qeshqerni weyran qilishi” dep mawzu qoyulghan bu ziyaret xatiriside munular bayan qilin'ghan: “Bu yil iyunda bizning etritimiz yépyéngi sélin'ghan ‛qedimiy sheher‚ ni, jümlidin qedimiy sheherning u eslidiki jezbidarliqi we tarixining eng chakinilashturulghan halitini ziyaret qilduq. Bu qétim bir ademmu bizge gep qilmidi. Ilgiri biz bu yerge kelgende ademler motsiklitlirimizni oriwélip bizdin qumdek so'al soraytti. 1989-1990-Yillarda men körgen qeshqer ene shundaq idi. . . Men körgen topiliq kochilar, laydin yasalghan öyler, kéchiliri bu kochilarni boylap mangghiningizda hoylilardin quliqingizgha anglinip turidighan gungur-mungur awazlar, asmanni bir alidighan mezinning erzan awazi, qedimiy sheher kochilirida mangghiningizda éshekke qétilghan yaghach harwilardin chiqiwatqan ghijir-ghijir awazlar. . . . Bügün bularning héchbiridin eser yoq. Xitaylar bu kona bazarlarni, uning qedimiy tamlirini chéqip tüptüz qiliwétiptu.”
Yéqinda, rus we in'gliz tillirida neshr qilinidighan “Méduza” namliq tor bettimu bir rus tilliq sayahetchining qeshqerdiki ziyaret xatirisi élan qilin'ghan idi. Bu kishimu xuddi désniy baghchilirigha oxshash yasap qoyulghan bu atalmish “Qedimiy sheher” rayonida Uyghurlargha qarighanda ularni resimge tartiwatqan xitaylarning alahide köplükini bayan qilghan idi. Bizning radiyomizgha ehwal inkas qilghan yuqiriqi amérikiliq yash bolsa qeshqerni sayahet qiliwatqan xitay sayahetchilerning heriketlirining özide ajayip bir tuyghu peyda qilghanliqini éytti. U buni mundaq dep izahlidi: “Méni qeshqerdiki ziyaritim jeryanida yene bir nerse méni intayin bi'aram qildi. Nurghun xitay sayahetchiler Uyghurlar xuddi bir menziridek, ular adem emes xuddi bir jisimdek mu'amile qilidiken. Yaki mundaqche éytsam, ular bashqa bir insanlarni ziyaret qiliwatqandek emes, belki xuddi bir safari sayahiti qiliwatqandek tuyghu béridu. Bu manga bek bashqiche bilindi. Bu xitay sayahetchilerning Uyghurlargha qarashliri, qilghan mu'amilisi we Uyghurlar heqqide qilishqan paranglirida mustemlike qilghuchi bir milletning kibrini nahayiti éniq hés qilisiz. Rast gepni qilsam, uni körüp bedinim shürkünüp ketti”
Xitay hökümitining xitay bolmighan milletlerge bolupmu Uyghurlargha ochuq-ashkara halda irqchiliq siyasiti yürgüzüwatqanliqini bayan qilghan bu amérikiliq yash u yerdiki weziyetning hazir xelq'ara metbu'atlarda élan qiliniwatqandinmu nechche hesse éghirliqini qeyt qildi.