Xitay “Shinjang éksporti” da istiratégiyelik özgirish yasap, wastiliq éksportqa yüzliniwatamdu?

Chong tiptiki quyash énérgiye bataréyesining körünüshi. 2013-Yili 8-may, qumul.

Bu yil yazda amérikaning “Uyghur mejburiy emgékining aldini élish qanuni” resmiy ijra qilinip, Uyghur rayonida ishlepchiqirilghan mehsulatlarni cheklishi, arqidinla yawropa ittipaqining mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh nizamini ottura qoyushi, dunyaning diqqitini xitayning Uyghur rayonida ishlepchiqirilghan éksport mehsulatlirigha burighan idi.

Xitay tamozhna da'irilirining yéqinda élan qilghan sanliq melumatidin ashkarlinishiche, bu yil 11-ayda xitayning Uyghur élidin amérikagha éksport qilghan mehsulatlirining miqdari, ötken yilning ‍oxshash mezgilidikidin 64 pirsent aziyip, tarixtiki eng töwen sewiyege chüshken. Xitay tamozhna da'irilirining sanliq melumatidin qarighanda, 11-ayda Uyghur élidin amérikagha 16 milyon 840 ming dollarliq mehsulat éksport qilin'ghan. Xongkongda chiqidighan “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining bergen bu heqtiki xewiride, “Shinjang éksporti” ning aziyishigha “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning tesir körsetkenliki ilgiri sürülgen.

Lékin xitay tamozhna da'irilirining sanliq melumatida körsitilishiche, 11-ayda Uyghur rayonidin amérikagha éksport qilin'ghan mehsulatlarning miqdari azayghan bolsimu, lékin ‍oxshash oxshash waqit ichide Uyghur rayonining omomiy éksport miqtari 47 pirsent artqan. Xitay tamozhna da'irilirining sanliq melumatidin qarighanda, Uyghur rayonining 11-ay ichidiki éksport miqtari 3 milyard 100 milyon dollar bolghan.

Amérikagha éksport qilghan mallarning miqdari azayghan bolsimu, omumiy éksport miqdarining artishi, xitay “Shinjang éksporti” da istiratégiyelik özgirish élip bardimu, dégen su'al peyda qildi. Amérika nyu-york sheher uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shya mingning qarishiche, yuqiriqi ehwalgha 3 xil amil seweb bolghan bolushi mumkin.

Shya ming mundaq deydu: “Buningdiki birinchi amil, amérika tamozhnasi qanun ijra qilish salmiqini kücheytip, shinjangdin kelgen her xil mehsulatlargha diqqet qilishqa bashlidi. Shunga xitay hökümiti eger ékisport mehsulatlirini biwaste amérikagha yollisa, amérika tamozhnasi teripidin tutup qélinip, iqtisadiy ziyan'gha uchrishini oylashqan. Ikkinchisi, nöwettiki weziyette amérika üchün xitay bilen bolghan munasiwette melum da'iridiki tosaqni saqlap qélish kérek. Xitay üchün éytqanda, amérika bilen sodidiki bu ixtilapning téximu küchiyip, buning shinjanggha, bolupmu jaza lagérlirigha téximu diqqet qozghishini xalimaydu.”

Proféssor shya mingning körsitishiche, yene bir amil xitay “Shinjang éksporti” da “Bir belwagh bir yol” diki kishilik hoquqta xitaygha awarichiliq tughdurmaydighan döletlerge yüzlen'gen. Shya ming mundaq deydu: “Eng axiriqi amil shuki, xitaygha nisbeten éytqanda, shinjangning nurghun mehsulatliri yuqum mezgilide bashqa döletler éhtiyajliq bolghan mehsulatlardur. Mesilen, xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushidiki nurghun döletler kishilik hoquqta xitaygha awarichiliq tughdurmaydu. Shunga méningche, xitayning shinjang mehsulatlirini ashu döletlerge, bolupmu ‛bir belwagh bir yol‚ boyidiki döletlerge éksport qilish imkaniyiti mewjut.”

Ilgiri Uyghur élida ishlepchiqirilip amérikagha éksport qilin'ghan mehsulatlarning ichide kiyim-kéchek eng köp salmaqni igiligen bolup, bu sahe rayonda mejburiy emgek eng zich merkezleshken sahelerning biri, dep qarilip kelgen. Shunga bu sahe amérika tamozhna da'irilirining diqqet nuqtisigha aylan'ghan idi. Xitay tamozhna da'irilirining sanliq melumatidin qarighanda, bu yil 11-ayda ‍amérikagha éksport qilin'ghan 16 milyon 840 ming dollarliq “Shinjang mehsulatliri” ning ichide kiyim-kéchek eng az salmaqni igiligen bolup, éksport mehsulatlirining 3 pirsentigimu yetmigen.

Xitay tamozhna da'irilirining sanliq melumatida körsitilishiche, 11-ayda Uyghur élidin amérikagha éksport qilin'ghan mehsulatlarning asasliq qismi mashina we méxanikiliq eswaplarni, shundaqla qoshumche kariwat we öy jahazlirini öz ichige alidiken. “Jenubüiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining xewiride, yuqiriqi ikki xil mehsulat türining her biri, rayonning omumiy éksport miqdarining 3 din bir qismini teshkil qilidighanliqi ilgiri sürülgen.

En'giliyediki shiféld hallam uniwérsitéti héléna kinidiy tetqiqat merkizining sabiq tetqiqatchisi, ilgiri bu merkezning Uyghur mejburiy emgikige da'ir doklatlirini teyyarlashqa qatnashqan tetqiqatchi nirola elima xanimning qarishiche, eger xitay tamozhna da'irilirining sanliq melumati toghra bolsa, bu Uyghur mejburiy emgikini chekleshte amérikadin bashqa döletlerning yaxshi ish qilmaywatqanliqini körsitidiken.

Nirola elima mundaq deydu: “Bizde awstraliye we yawropa ittipaqining éniq tamozhna sanliq melumati yoq. Eger noqul rewishte ‍ürümchi tamozhnasiningla sanliq melumatigha tayansaq, belkim buning heqiqiy jawabigha érishelmeslikimiz mumkin. Chünki, xitay héchqachan rast sanliq melumatlarni élan qilmaydu. ‍Eger biz xitay hökümiti teminligen sanliq melumatni rast, dep qarisaq we shinjangning ékisporti heqiqeten artqan bolsa, bu dunyadiki amérikadin bashqa döletlerning yaxshi ish qilmaywatqanliqi, ularning Uyghur xelqini qoghdimaywatqanliqini körsitidu.”

U yene her qaysi döletlerning, bolupmu gherb döletlirining mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh qanuni chiqirip, qattiq ijra qilishi kéreklikini bildürdi. Nirola elima mundaq dédi: “Bu döletler Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanunlirini qattiq ijra qilishi kérek. Her bir dölet, bolupmu gherb döletliri Uyghurlarni qoghdash, mejburiy emgekni toxtitishta téximu köp ishlarni qilishi zörür. Undaq bolmisa, ularning dégenlirining héchqandaq ehmiyiti bolmaydu, dégenlirining hemmisi quruq gep bolup qalidu.”

Lékin proféssori shya mingning éytishiche, xitay hökümiti Uyghurlarni mejburiy emgek küchlirige aylandurup, éksport mehsulatlirining tennerqide riqabet üstünlikige érishken bolsimu, uning meqsiti bilenla cheklinip qalmaydiken. Shya ming, xitayning Uyghurlarni ishchilargha aylandurushidiki meqsiti ularni assimilatsiye we mustemlike qilishni öz ichige alidighanliqini bildürdi. Shya ming mundaq deydu: “Méningche, shinjang ahalilirini, bolupmu Uyghur ahalisini sana'etleshtürüsh musapiside, shinjangning omumi ‍ishilepchiqirishi elwette ashidu. Lékin biz bu jeryanda, yeni ‛sana'etleshtürüsh‚ jeryanida medeniyet jehettin assimilatsiye qilish we mustemlikileshtürüshning teng qedemde élip bérilghanliqini köriwatimiz. Bu nuqtidin éytqanda, bu intayin murekkep bir jeryan.”

Xitay tamozhna da'irilirining sanliq melumatida, Uyghur élida ishlepchiqirilghan küntaxta mehsulatlirining 11-aydiki éksport ehwali heqqide héchqandaq uchur bérilmigen. Halbuki, shiféld hallam uniwétsitéti héléna kinidiy merkizining yéqinda élan qilghan bu heqtiki bir doklatida, Uyghur rayoni dunya küntaxta bazirining muhim xam eshya bazisi ikenliki, rayondiki küntaxta ishlepchiqirishini 4 xitay shirkitining kontrol qilidighanliqi we bu shirketlerning asasen hemmisi xitay hökümitining rayondiki mejburiy emgek programmisigha qatnashqanliqini bildürgen. Bu ayning bashlirida, amérika dölet mejlisining 3 neper jumhuriyetchi ezasi amérika ana weten xewpsizliki ministirliqining ministiri aléxandro mayorkas bilen amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisining muweqqet komissari troy millérgha xet yézip, “Uyghur mejburiy emgékining aldini élish qanuni” ni qattiq ijra qilishni telep qilghan.

Ular xétide dunya küntaxta bazirini xitayning monopol qilghanliqi we bu sahede Uyghur mejburiy emgekikini ishlitiwatqanliqi, amérikaning küntaxta qurulushigha béridighan baj kechürüm qilish, mukapat we qoshumche yardem puli bérish qatarliq imtiyazlardin xitay küntaxta mehsulatlirining behriman bolup ketmeslikini telep qilghan idi.