Uyghur mejburiy emgikige baghlan'ghan “Pemidur sodisi”

Pemidur qiyami kündilik turmushimizda kem bolmaydighan yémekliklerning biri bolush süpitide, pütkül yer shari teminlesh zenjiride ghayet zor bolghan istémalchilar qoshunigha ige bir mehsulattur. Xitaydin biwasite éksport qilinidighan pemidur mehsulatlirining Uyghur mejburiy emgikige chétilghanliqi seweb, amérika qatarliq gherb elliride izchil jazagha uchrap kéliwatqanliqighimu bir qanche yillar boldi. Amérika 2021-yilidin bashlapla Uyghur élidin paxta we pemidur mehsulatlirini import qilishni omumyüzlük chekligenidi. Bashqa gherb döletliridimu bu heqtiki chekleshler alliburun bashlan'ghan. Lékin xitay bundaq chekleshlerge qarimay, Uyghurlarni qul qilip ishlepchiqarghan mehsulatlarni yenila mexpiy yollar bilen gherb döletlirige éksport qilishni toxtatqini yoq. Qiziqarliqi, xitayning bu mexpiy usulliri bir qanche kün awwal yene bir qétim dunyagha ashkarilinip, gherb dunyasida zor ghulghula qozghidi. Téximu muhimi, bu ish xitay üchün xelq'ara jem'iyette külkige qalidighan yene bir setchilikke aylandi. Undaqta bu ishning tepsilati néme?

Bir qanche kün awwal en'gliyediki b b s qatarliq Dangliq axbarat wasitiliride yawropa talla bazirida sétiliwatqan, italiyede ishlepchiqirilghan pemidur qiyamining Uyghur élidin kelgenliki Heqqidiki xewer zor diqqet qozghidi. Buni en'gliye b b s xewerler qanili mexsus tekshürüp éniqlighan bolup, ular en'gliyening talla bazirida sétiliwatqan, “Ishlepchiqirilghan orni italiye” bolghan 64 türlük pemidur mehsulatliri üstide ölchemlik tekshürüsh qilish üchün tetqiqat ornigha muraji'et qilghan. Hetta kélish menbesi éniq yézilmighan pemidur mehsulatlirinimu tekshürüshke tapshurghan. Yeni b b s xewerler qanili awstraliyediki déhqanchiliq mehsulatlirining esli kélish menbesini tekshürüsh mulazimiti bilen teminleydighan bir dangliq organ'gha bu tekshürüshini hawale qilghan. Bu organ “Barmaq izi” dep atilidighan bir sistéma arqiliq pemidurning yerlik tash we tupraqtin sümürülgen iz éléméntlirini analiz qilip, ularning esli kélip chiqish menbesini tapqan. Démek, tekshürüshke hawale qilin'ghan 64 türlük pemidur mehsulati ichidiki köp qismi qarimaqqa italiyede ishlepchiqirilghandek qilsimu, emma uning terkibide italiye pemiduri emes, belki Uyghur élide östürülgen pemidurlar barliqi éniqlan'ghan. Tekshürüsh netijiside yene, en'gliye we gérmaniye talla bazarlirida sétilip kéliwatqan 17 türlük pemidur mehsulatlirining xitaydin kelgenliki bayqalghan. Shundaqla bularning ichidiki 10 xil pemidur mehsulatining italiyening bir shirkiti arqiliq élip kirilgenliki éniqlan'ghan. Muxbirlar mezkur shirketning xitay bilen bolghan munasiwitini éniqlash üchün, sodiger siyaqida mezkur shirket bilen munasiwet ornatqan. Hetta bu shirketning teklipi bilen ularning pemidur qiyami ishlepchiqirish zawutini körüshke teklip qilin'ghan. Muxbir zawutni tekshürüsh jeryanida, zawutta ishlitiwatqan pemidur qiyamliri qachilan'ghan 10 danidek chélek üstide “Shinjang güennong pemidur cheklik shirkiti” dégen xetlerni körgen we uni mexpiy kaméragha éliwalghan. Shundaq qilip, b b s muxbirliri razwédchiklarche roh bilen iz qoghlap tekshürüp, yawropa bazarlirida sétiliwatqan pemidur qiyamlirining Uyghur mejburiy emgiki bilen baghlan'ghanliqini yene bir qétim échip tashlighan.

Xitay bashqurushidiki “Shinxu'a tori” ning 2023-yili 6-noyabirdiki xewiride, Uyghur élidiki pemidur ishlepchiqirish kölimining xitayning 90 pirsentini igileydighanliqi, dunyadiki her 4 dane pemidur qiyamidin birining Uyghur élidin chiqidighanliqi bayan qilin'ghan. Emma Uyghur élidiki pemidur östürüsh kölimining xitay boyiche 90 pirsentini igilishi bügün otturigha chiqqan yéngiliq emes. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq istatistika idarisining istatistikisida, 90-yillardin bashlapla Uyghur élidiki pemidur tériqchiliq kölimining xitayning 90 pirsentini igileydighanliqi yézilghan. Bu dégenlik, Uyghurlarning mejburiy emgekke sélinish tarixining 90-yillargha tutushidighanliqini körsitidu dégenliktur. Bundaq bolushi qilche ejeblinerlik emes, chünki Uyghur élide yézilardiki hashar namidiki qanunluq mejburiy emgek 2017-yili emeldin qaldurulghan. Uningdin awwal bolsa, Uyghur déhqanlar hashar namida nechche on yillar xitay üchün mejburiy we heqsiz ishlemchi qilin'ghan. Gerche xitay Uyghur élidin chiqiwatqan paxta, piwa, pemidur qiyami, kün taxta qatarliq dangliq mehsulatlarni shinjangdiki xelqning turmushini yaxshilighanliqi bilen teshwiq qilip kéliwatsimu, lékin bu yaxshilinishning Uyghurlar bilen bolghan biwasite munasiwitini ispatlap baqqini yoq.

tjj.xinjiang.gov.cn

B b s ning tekshürüshi we xitayning öz aghzidin dégenlirini sélishturghanda, Uyghur éli dunya miqyasidiki pemidur mehsulatliri teminlesh zenjiridiki eng muhim halqa bolghini éniq. Bundaq ghayet zor kölemdiki pemidur tériqchiliqi üchün qanchilik adem küchi we yer ishlitilidighanliqi her kim tesewwur qilalaydu. Yeni yéqinqi yillardin buyan Uyghur déhqanlirining térilghu yerlirining mejburiy tartiwélinip, özlirining kesip özgertip, ishchi bolushqa mejburlinish weqelirini oylap körsekla, ehwalni téximu éniq chüshineleymiz. Yeni xitay hökümiti Uyghur déhqanlirining yerlirini namratliqtin qutuldurush namida tartiwélish arqiliq ularni kesip özgertishke mejburlighan. Buning bilen pemidur, paxta qatarliq bazarliq mehsulatlarni kölemleshtürüp térish üchün térilghu yerge érishipla qalmay, belki yene yéridin ayrilip “Ishsiz qalghan” déhqanlarni erzan emgek küchi qilishtek “Qosh ünüm” ge érishken.

Derweqe, xitayning Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq we mejburiy emgek jinayetliri ashkarilan'ghandin buyan, xitay öz jinayetlirini yoshurush üchün izchil yochuq izdep keldi. Lagérlar qurulup, milyonlighan Uyghurning lagérlargha qamalghanliqi ashkarilan'ghanda, bu lagérlarni “Kespiy terbiyelesh merkizi” dep burmilidi. “Kespiy terbiyelesh mektipi” diki zorawanliqlar ashkarilan'ghanda bolsa, “Kespiy terbiyelesh mektipidiki oqughuchilar pütünley mektep püttürüp, xizmetke orunliship boldi” dep bayanat berdi. Uyghur irqiy qirghinchiliqi ashkarilan'ghandin tartip bügün'giche xitay sirtqa ashkarilinip qalghan her bir jinayiti üchün yéngi-yéngi toqulmilarni oydurup turdi. Üch yil awwal pemidur qiyami Uyghur mejburiy emgiki seweblik amérika we gherb döletliride cheklen'genidi. Bu cheklimilerge köre, xitay yene hiyle ishlitip, mexpiy soda usulini qollandi. Halbuki bügün xitayning pemidur sodisidiki yalghanchiliqi ispat bilen ashkarilinip yene xelq'ara setchilikke qaldi. Bu zadi némini chüshendüridu?

Bundaq bir hadisining ashkarilinishi bizge, yer shari teminlesh zenjirige munasiwetlik bolghan xitay mehsulatlirining zadi qanchilik qismi Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen munasiwetlikliki heqqide so'al peyda qilishi kérek, elwette! chünki yer shari teminlesh zenjiride xitay mehsulatliri mewjutla bolidiken, uning Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen munasiwiti tebi'iy halda éniqlashqa tégishlik mesilige aylinidu. Emma bügünki ré'alliqqa qaraydighan bolsaq, xitaydin import qilin'ghan mehsulatlarning Uyghur mejburiy emgiki bilen bolghan munasiwitining, qachan we qandaq shekilde tekshürülüshi xelq'arada éniqsiz bir mesilige aylan'ghan. Yeni bu mesilini éniqlash peqet xitay bilen hemkarlishiwatqan karxanilarning meydanigha yaki b b s dek xelq'ara axbarat wasitilirining razwédchiklarche tekshürüp, éniqlishigha tayinip qalghan. Téximu muhimi, xitaydin mehsulat import qiliwatqan karxanilardin, Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik yaki emeslikini tekshürüp, mesile barliqi éniqlansa, özlükidin waz kechken karxanilar yenila sanaqliq. Ejeba, b b s muxbirliri bügün bu ishning heqiqitini éniqlimighan bolsa, Uyghurlarning insaniy heqlirini depsende qiliwatqan bu “Mexpiy sodilar” yene qachan'ghiche dawamlishar idi?

B b s muxbirlirining Uyghur mejburiy emgikige chétilghan pemidur qiyamlirini tekshürüsh jeryani, xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurushta qaysi derijige barghanliqini körsitip turuptu. Uyghur mejburiy emgikige alaqidar bolghan pemidur qiyami “Mexpiy sodisi” ning ashkarilinishi, xitay mehsulatlirining gherb bazarlirigha kirish yollirida yene qandaq hiyle-mikirlerni qollan'ghanliqi heqqide guman peyda qilidu. Démek, bu mesilining ashkarilinishi xuddi domino kartisidek, yer shari teminlesh zenjirige yoshurun'ghan Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik mehsulatlarni éniqlashqa chong tesir körsitishi tebi'iy.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]