Qazaqistandiki Uyghur mektepliri 2018-2019-oqush yilini tamamlidi

Abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyede ötken “Axirqi qongghuraq” murasimidin körünüsh 2019-yil 25-may, almuta.

Igilinishiche, xitay kommunistik hakimiyiti bügünki künde Uyghur élide jaza lagérliri siyasitini keng da'iride élip bériwatqan bir waqitta muhajirettiki Uyghurlar buninggha qattiq qarshiliq körsetmekte. Ana tilini saqlash, milliy ma'aripini rawajlandurush ene shu qarshiliqning yarqin bir ipadisi süpitide meydan'gha chiqmaqtiken.

Kéyinki waqitlarda bu yönilishte dunyaning her qaysi memliketliride yashawatqan Uyghurlar özliri turuwatqan memliketlerdiki bar shara'itlardin paydilinip, türlük ishlarni élip barmaqta. Shu jümlidin qazaqistandiki Uyghurlarmu qazaqistan hökümitining memlikette yashawatqan bashqa xelqlerning öz ana tilini saqlash, milliy ma'aripini rawajlandurush yönilishide yaritip bériwatqan mumkinchilikliridin paydilanmaqta. Yéqinda qazaqistan boyiche barliq mekteplerde ötküzülgen “Axirqi qongghuraq” murasimi shuning ispati boldi.

25-Mayda qazaqistan bilim we ilim ministirliqining permanigha béna'en qazaq, rus, Uyghur, özbék, tajik tilliq mekteplerde 2018-2019-oqush yilining tamamlinish munasiwiti bilen “Axirqi qongghuraq” murasimi bolup ötti. Biz Uyghurlar zich olturaqlashqan almuta shehirining dostluq mehelliside 1964-yildin buyan pa'aliyet élip bériwatqan abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyeni ziyaret qilduq. Mezkur gimnaziye sheher boyiche eng ülgilik mekteplerning biri bolup, u 2017-yili “Yunésko terkibidiki mektepler” qatarigha kirgen idi.

Ziyaliylar, jem'iyetler wekilliri, mektep kolléktipi, yurt-jama'etchilik qatnashqan bu murasim qazaqistan jumhuriyitining dölet gimni bilen bashlinip, riyasetchiler murasimgha kelgen méhmanlarni qisqiche tonushturup ötti. Uningda sözge chiqqan ana tilida bilim élishning ewzellikliri, mezkur gimnaziyening yetken utuqliri, Uyghur mektepliridiki oqush sapasini téximu yaxshilinish, Uyghur balilirining yaxshi netijilerge érishishini teminlesh we bashqimu mesililer etrapida öz pikirlirini otturigha qoydi.

Murasim Uyghur oqughuchilirining ana tilida, shundaqla qazaq, rus we bashqimu tillarda orundighan naxsha-sazliri, usulliri, éytqan shé'irliri bilen dawamlashti. Uningda ülgilik oqughuchilar we mu'ellimler pexriy yarliqlar we bahaliq sowghilar bilen teqdirlendi.

Bügünki künde qazaqistan hökümiti Uyghur mekteplirige qandaq ghemxorluqlarni körsitiwatidu? Uyghur mekteplirining maddiy-téxnikiliq teminlinishi qanchilik derijide?

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyening mudiri shawket ömerof ependi mundaq dédi: “Bügünki künde ma'arip ministirliqi yaki yerlik xirajet ajritish idarisi Uyghur, qazaq yaki rus mektep dep bölmeydu. Qazaqistan puqraliri bolghanliqtin, omumiy qa'ide boyiche kitablar chiqirilidu, barliq mekteplerge oxshash maddiy-téxnikiliq bazini yetküzüp béridu, meblegh oxshash bölünidu.”

Igilinishiche, Uyghurlar ottura asiyaning qirghizistan, özbékistan, türkmenistan jumhuriyetliridimu yashaydu. Mezkur memliketlerdiki Uyghurlar ana tilini saqlash üchün néme qilishi kérek?

Shawket ömerof bu jumhuriyetlerdiki ehwalning qazaqistandin keskin perqlinidighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Bashqa jumhuriyetlerde mundaq mekteplerning yoqluqi nahayiti éghir mesile. Biraq her bir millet özining tilini, medeniyitini saqlap qélish üchün eng muhimi terbiyeni öydin bashlash kérek. Uningdin bashqa medeniyet merkezliri, fondlar bar. Shular arqiliq yekshenbilik yaki kechlik mekteplerni échishqa bolidu. Elwette, buni shu yerdiki hökümet orunliri bilen kéliship, shu mesilini hel qilishqa bolidu.”

Qazaqistandiki milliy ma'arip janköyerlirining déyishiche, hazir bolupmu Uyghurlar zich olturaqlashqan yézilardiki ahaliler arisida yenila balilirini rus tilliq mekteplerge bérip, sowét dewridiki “Rus tilini bilmigenning kélechiki yoq” dégen chüshenchidin qutulalmay kéliwatqanlarmu az emes iken.

Almuta wilayiti emgekchiqazaq nahiyesining isma'il sattarof namidiki gheyret ottura mektipining pédagog-uyushturghuchisi abduljan aznibaqiyéf ependining éytishiche, Uyghurlar arisida ana tiligha bolghan köz qarashning suslishishi uzundin buyan saqlinip kéliwatqan hadise iken. Bu hazirqi künde qazaqistan Uyghur jama'etchilikini qattiq endishige séliwatqan jiddiy mesililerning biri bolup qalmaqta. U mundaq dédi: “Ötken yili bezi mekteplerde Uyghur sinipning échilishigha bala sani yetmek tügül, birmu bala ana tilliq sinipqa qedem basmighan. Hélimu jan köydürüp yürgen, milliy ghururi üstün aka-hedilirimiz bar iken, bolmisa, qalar künimiz müshkül idi. Sewebini uqushup köridighan bolsaq, birla seweb: Uyghur tilining kélechiki yoqmish. Özimizning putigha özimiz palta chépiwatimizghu, axir. Kélechiki yoq bolsa, köngli dalasidek keng-bépayan qazaq xelqi ana tilliq mektep-siniplarni békardin échip bérettimu?! milliy ghururi bar kishi perzentlirini ana tilliq mekteplerde oqutidu! millitining shanliq tarixini, qedimiy medeniyitini, güzel edebiyatini bilishke tégishlik hem.”

Abduljan aznibaqiyéfning éytishiche, milliy ma'arip janköyerliri her yili dégüdek, ana tilliq mektep-siniplarda bilim éliwatqan oqughuchilar arisida her türlük musabiqe-köwrüklerni ötküzüp, Uyghur qiz-yigitlirining ana tiligha, milliy ma'aripqa bolghan muhebbitini kücheytmektiken.

Dunya Uyghur qurultiyi ma'arip komitétining mudiri, doktor dilnur qasimowa xanimning pikriche, muhajirettiki Uyghurlarning ana tilini saqlash we rawajlandurush dunya Uyghur qurultiyining muhim wezipiliridin biri bolup hésablinidiken.

Dilnur qasimowa mundaq dédi: “Dunya Uyghur qurultiyi, Uyghur akadémiyesi, Uyghur tetqiqat instituti qatarliqlar birliship, ana tili mekteplirini, kurslirini achmaqta. Birinchisi, dölet mektepliri yénida ana tilini oqutush sinipliri yaki dersler échilidu. Ikkinchisi, shexsiy mektepler échish. Üchinchisi, til kursliri. Ularning aldida oqutush, programmilar tüzüsh, derslikler yézish oxshash mesililer turidu. Buning üchün qazaqistandin qatnashqan bir türküm alimlar dersliklerni, métodikiliq qorallarni hemkarliqta tüzüsh programmisini pilanlawatidu.”

Dilnur qasimowaning pikriche, bu jehette qazaqistanliq Uyghurlar bay tejribige ige bolup, öz ara hemkarliqni kücheytish muhim ehmiyetke ige iken. U yene mundaq dédi: “Bizning tejribimiz körsetkendek, mekteplerde ana tilida oqughan balilar aliy mekteplerge chüsheleydu. Méningche, chet'el Uyghur mektepliri bilen mu'ellim, oqughuchi almashtursaqmu bolidu. Shuning üstide oylansaq bolidu.”