Yochunlishiwatqan yosunlar: Uyghur murasim-merikilirining bügünki qismetliri

Ili qazaq aptonom oblasti qurulghanliqining 60 yilliqini tebriklep, 60 jüp qiz-yigit kolléktip toy murasimi ötküzgen körünüsh,2014-yili 18-awghust, ghulja

Uyghur en'eniwi örp-adetliri Uyghur medeniyitining muhim terkibi bolup, Uyghurlarning mewjut bolup turush we uyushush küchini ashurush jehetlerde zörür we muhim rol oynaydu. Jem'iyetshunaslar örp-adet dinning ijtima'iylashqan teripi dep éniqlima berse, medeniyetshunaslar Uyghur medeniyitide örp-adetlerning shekillinishi, béyip mukemmellishishi we saqlinip qélishida diniy amillar eng muhim étikiliq (edep-exlaq ölchimige da'ir) terkib dep qaraydu.

Hemmimizge melumki, Uyghurlar tarixta birqanche dinlargha étiqad qilghan. Bu dinlarning oxshimighan tarixiy basquchlarda Uyghurlarning meniwi turmushigha we medeniyitige körsetken tesirimu oxshash emes we bu öz nöwitide örp-adetning köp xilliqini shekillendürgen. Bolupmu toy murasimliri we depne murasimliri diniy étiqad we eqidiler bilen chemberchas baghlan'ghan. Shunga késip éytalaymizki, Uyghur örp-adetliri bilen islam dini eqidilirini ayriwétish tesewwur qilghusiz bir hadise.

Halbuki buni obdan chüshen'gen xitay hökümiti, yéqinqi yillarda Uyghur murasim-merikiliridiki islam dinigha alaqidar bolghan qa'ide-yosunlarni kontrol qilish arqiliq Uyghur örp-adetlirige bolghan cheklimilerni resmiy qanunlashturghan.

2015-Yildin bashlap, xitay hökümiti Uyghur diyarida isim qoyush murasimi, xetne toy, depne murasimi we toy murasimi qatarliq “Töt pa'aliyet” dep atalghan murasim-yosunlargha siyaset belgiligen bolup, hökümet bu murasimlarning herqaysi basquchlirigha biwasite arilishish we nazaret qilishni yolgha qoyghan.

Yuqirida tilgha élin'ghan murasimlarning tertipliride islam dini mizanlirigha emel qilghan halda namaz oqush, ezan towlash, qur'an ayetlirini oqush, hedislerdin neqil keltürüsh, du'a-tekbir éytishqa oxshash mezmunlar orun alghan. Emma nöwettiki weziyette xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan yuqiri bésimliq basturush siyasetliri netijiside bu xil murasim yaki yosunlar özgertilip, esli qimmiti we ehmiyitini yoqatqan, yeni xitaychilashturulghan medeniyetke aylanmaqta.

Xitay da'irilirining nopuzluq tor betliridiki uchurlargha qarighanda, nöwette Uyghur diyaridiki köp qisim sheher-yézilarda merike-murasimlarni ötküzüshte hökümet belgilep bergen töwendiki pirinsiplargha emel qilish telep qilinmaqta:

Toy murasimi yaki depne murasimi ötküzgüchiler aldi bilen merikige chaqirilidighan méhmanlar tizimlikini hökümetke yollap iltimas sunidu؛ andin hökümet merikige baridighan imam we emeldarlarni teyinleydu, shexsiyler özi xalighan imamni chaqirsa bolmaydu, murasim tertiplirige boy sunush heqqide kapaletname yézip béridu؛ teyinlen'gen diniy zatlarmu choqum her bir murasimni ötküzüshte hökümet belgilep bergen mezmun da'irisi ichide pa'aliyet élip bérishi kérek. Mesilen, méyit yuyush, képenlesh qatarliq örp-adetlerde ayal büwilerning qatnishishi cheklen'gen bolup, peqetla yéziliq hökümetning qarari boyiche teyinlen'gen kishiler qatnishishi kérek. Méyitning namizini chüshürüsh we uzitish ishliridimu jama'et toplinishining aldini élish üchün hökümet belgilep bergen adem sani boyiche qatnishish shert qilinidu. Hökümet bu xil belgilimilerni kozir qilip, murasim-merikilerni ötküzüshte sorun-meydan bilen teminlesh we iqtisadiy jehettin yardem bérish qatarliq wasitilerni qollinip, örp-adet xaraktérlik barliq murasim-merikilerni ötküzüsh hoquqini öz changgiligha kirgüzüwalghan bolup, aqiwette kishiler hetta méyitni öz öyide uzitalmaydighan ehwalgha chüshüp qalghan.

Xitay hökümitining Uyghur murasim-merikilirige bolghan kontrolluqni öz qoligha élish üchün iqtisadiy jehettin shapa'et körsitish herikiti emeliyette Uyghurlargha qaritilghan “Basturush yemchüki” din ibaret.

Xitay hökümitining Uyghur murasim-merikilirini cheklesh arqiliq Uyghur xelqini assimilyatsiye qilish we idé'ologiye özgertish meqsitige yetmekchi bolghanliqi éniq. Xitay hökümiti Uyghur örp-adetlirining diniy asasini teltöküs yoqitish üchün, ishni aldi bilen kommunistik partiye ezaliri we emeldarlargha cheklime qoyushtin bashlighan bolup, kéyinche kontrol qilish da'irisini yenimu kéngeytip barliq puqralargha qaratqan. 2017-Yilidin bashlap partiye ezalirining “Nikah” murasimi ötküzüshi resmiy cheklen'gen, kéyinche partiye ezasi bolmighanlarningmu “Nikah” murasimi ötküzüshi cheklinishke bashlidi.

Uyghur xelqi qedimdin buyan nikahni muqeddes bilip kelgen bolup, Uyghurlarning qimmet qarashliri we güzel exlaqiy en'enilirini eks ettürüp kelgen. Qiz-yigit allahning emri, peyghemberning sünniti bilen halal bir jüp bolushqa, nikah arqiliq ömürlük bextlik bolushqa ehde qilishidu. Bügünki künde nikah oqushning cheklinishi bilen, qiz-yigitning nikah munasiwitige hökümet qarar qilidighan exmiqane bir weziyet shekillendi. Toy murasimlirining jan tomuri bolghan nikah murasimi “Diniy ashqunluq” dep qarilip, örp-adetler katégoriyesidin siqip chiqirildi.

Xitaydiki axbarat orunliri we ijtima'iy alaqe toridiki uchurlargha asaslan'ghanda, ereb tilidin kirgen “Nikah” dégen sözni qollinishningmu cheklen'genliki, toyda nikah murasimi yoqitilip, uning ornini “Üch tezim” qildurush, “Qiz-yigit romka soqushturush” qatarliq xitayche qa'idilerning igiligenliki melum.

Xitay hökümiti nikah murasimighila emes, barliq merike we murasimlargha cheklime qoyghan. Toy adetliridiki “Chillaq” we “On besh künlük” dep atilidighan bir qisim qa'ide-yosunlar emeldin qaldurulghan. Hetta “Töt xil pa'aliyet” dep atalghan murasimlargha méhman süpitide kélip qatnashqanlarning isim tizimliki hökümetke tapshurulmighanliqi sewebidin, lagérlargha tutulup ketken ehwallarmu mewjut.

Shundaq dep éytishqa boliduki, Uyghur murasim-merikiliri kishilerge exlaq-pezilet we kolléktip ang terbiyesi béridighan ammiwi mektep bolushtek rollarni oynashtin bashqa yene yurt ichide uruq-tughqandarchiliq, dostluq-ittipaqliq béghini kücheytidighan, öz'ara méhir-shepqet yetküzidighan bir sehne bolup öz nöwitide yene perzent terbiyesi we normal pisxika saghlamliqi jehetlerdimu xelqqe meniwi ozuq bolup kelgen.

Wahalenki, dölet tüzülmiside xitay milletchilikini yadro qilghan xitay hökümiti Uyghurlarning jama'et bolup uyushushini esla xalimaydu. Bu heqte Uyghur folklori tetqiqatchisi runi stinbérig (Rune Steenberg) ilgiri xoten, qeshqer we kucha qatarliq jaylarda toy merikiliri üstide tekshürüsh élip barghan. Uning bayan qilishiche, 2014-yilidin kéyin Uyghur diyarida ötküzülgen mutleq köp sandiki toy merikilirining eslidiki milliy we diniy puriqi yoqalghan, belki bu toy merikiliri mejburiy halda xitayning bazar iqtisadi qurulmisigha maslashturulghan. Nöwette Uyghur diyarida toy kiyimliri, merike zali bézekliri, toy baghaqliri, toy dastixini, toy fotografliri we köngül échish qatarliqlarning xitaychilashturulushi runi ependining yuqiriqi sözini delillep béridu.

Uyghurlarning milliy kimliki heqqide izden'gen we ilgiri Uyghur diyarida tekshürüsh we tetqiqat bilen shughullan'ghan tetqiqatchi jo'enni simit finléy (Joanne Smith Finley) “Simwolluq qarshiliq sen'iti” namliq kitabida, 1990-yillarning otturiliridin bashlap Uyghurlarning hayatida islamiy en'enilerning küchiyish dolquni kötürülgenlikini otturigha qoyidu we buni Uyghurlarning xitaylargha körsetken bir türlük simwolluq qarshiliqi dep tebir béridu. Jo'enni yene Uyghurlarning örp-adetliri gerche wasitilik yaki biwasite shekilde islam dinining tesirige uchrighan bolsimu, lékin bu dewrde Uyghurlarning milliy kimlik éngining belgilik derijide kücheygenlikini bildüridu.

Undaqta xitay kommunistlirining Uyghur örp-adetlirini kontrol qilishi Uyghur milliy kimliki nispiy kücheygen 90-yillardin kéyin otturigha chiqqanmu? emeliyette bu xil kontrol qilish xitay kommunistlirining tarixtiki ejdadliri we menching-xitay istélachilirining Uyghurlarni yoqitish pilanlirigha warisliq qilish bolup, peqet kéyinki yillarda xitay téximu hiyligerlik we ghaljirliq bilen uni dawamlashturup kelgen.

Xitay kompartiyesi ötken esirning 50-yilliridin bashlap “Até'izm terbiyesi” we dinsizliq heriketliri qozghap, meschitlerni chéqish, ölimalarni yoqitish bilen birge, héyt-bayram, meshrep-muqamlarni chekligen؛ Uyghur medeniyitining namayendiliri bolghan örp-adetlerge, kiyim-kécheklerge koniliq dep zerbe bergen. 2000-Yillardin kéyin basturush we cheklimiler ewjige chiqip, xitay hökümiti Uyghur örp-adetlirini “Qanunsiz diniy pa'aliyet” katégoriyesige kirgüzüp, Uyghurlarni xitaylashturush siyasitini yenimu tézletken, xalas.

Xewerlerdin melum bolushiche, yéqinda xitay dölet re'isi shi jinping Uyghur élige bérip siyasiy tedbirlerni tekitligen we yolyoruq bergen. Mutexessisler bu heqte tehlil yürgüzüp, “Bu uning Uyghur diyaridiki basturush siyasetlirini téximu qattiq qolluq bilen ijra qilidighanliqidin dérek béridu” dégen. Shi jinpingning yolyoruqlirida “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” siyasitini kücheytish tekitlen'gen. Uyghur diyaridiki weziyet ehwaligha asaslan'ghanda, “Ortaq xitay kimliki” berpa qilish emeliyette xitayning ashqun milletchilik siyasitining roshen ipadisi bolup, xitay da'irilirining bu sho'ar astida tigh uchini yenila Uyghurlargha qaratqanliqi éniq.

Xitaychilashqan yochun toy murasim-merikilirining otturigha chiqishi shi jinpingning “Ortaq xitay kimliki” teshwiqati bilen parallél élip bériliwatqan heriket bolup, Uyghurlarning mewjutluq kirizisini téximu éghirlashturmaqta. Yochunlashqan we yoqilish girdabigha bérip qalghan murasim-merikiler Uyghur milliy en'enisining tosqunluqqa uchrishi, milliy xasliqning yoqilishi we axirqi hésabta milletning assimilyatsiye qilinish xetiridin dérek bermekte.  

***

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]