Uyghur meschit-jamelirining binakarliq uslubi xitay ottura tüzlenglikidin kelgenmu?

Apaq xoja maziridiki niluper gül nusxisi neqishlik pishaywan tüwrükliri

Yéqinda “Xitay shinjangning tarixi we kelgüsi” témiliq xelq'araliq muhakime munbiri 12-iyun qeshqerde ötküzülgen. Mezkur munberde bir qisim chet ellik we xitay tetqiqatchilar teklip bilen doklat bergen. Gerche doklatlarning mezmunining “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas zémini” we “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi berpa qilish” teshwiqati ramkisidin chiqip kételmeydighanliqini mölcherlesh qiyin bolmisimu, emma atalmish mutexessislerning doklatliri Uyghurlargha a'it medeniyet tarixini burmilaydighan, ilmiy pakitlarni siyasiy suyiqesti üchün xizmet qilduridighan mezmunlardin terkib tapqanliqi melum bolmaqta.

Xewerlerdin melumki, bu yighin'gha qatnashqan atalmish alim we mutexessisler Uyghur éli arxé'ologiyesi we Uyghur élining tarixini “Jungxu'a milletlirining köp menbelik endizisi” ge baghlap, gherbiy diyardiki yipek yoli izliri bilen gherb-sherq medeniyet almashturushi, Uyghur élining tereqqiyati bilen xitayche zamaniwiylishish qatarliq merkiziy témilarda muzakire élip barghan. “Nutuq jewherliri” namida herqaysi xitay tor supilirida teshwiq qiliniwatqan mezmunlar ichide Uyghur élidiki diniy qurulushlar heqqidiki burmilan'ghan mezmunlar diqqet qozghimaqta.

Bularning ichide “Shinjang pédagogika uniwérsitéti” ning piroféssori nyu ruji doklatida, özining qedimki Uyghur tili tetqiqatchisi ikenlikini tekitlesh bilen sözini bashlighan. U turpan qatarliq jaylardin tépilghan bir qisim qedimki wesiqe-höjjetler Uyghurlarning tarixta kungzi teriqiti, dawjyaw dini teriqetchiliki, budda dini we xiristiyan dinlirigha étiqad qilghanliqini ispatlap béridighanliqini tekitligen. U sözide yene xitay medeniyitining kungzi idé'ologiyesi, budda dini we dawjyaw teriqetining öz'ara yughurulmisi üstige qurulghanliqini ilgiri sürgen. U yene, bu jehettin alghanda Uyghur medeniyiti öz nöwitide jungxu'a medeniyitining bu xil alahidiliki we ipadilirini eng yaxshi türde eks ettürüp bergen, dégen qarashni ilgiri sürgen.

Doklat bergüchilerdin yene bir nepiri “Shinjang pédagogika uniwérsitéti” étnologiye we jem'iyetshunasliq fakultétining piroféssori wang ping bolup, u öz nutuqida Uyghurche meschitler heqqide gep satqan. U sözide uzun yilliq tekshürüsh-tetqiqat arqiliq, Uyghur meschitlirining meyli qurulush uslubi jehette bolsun yaki bézek-neqishler jehette bolsun, köp miqdarda xitay ottura tüzlenglik medeniyitining simwollirini qobul qilghanliqidek “Heqiqet” ke érishkenlikini tekitligen. Wang ping yene Uyghur élining jenubidiki bezi qedimki meschitlerde xitayche uslubqa wekillik qilidighan rawaq-shipang shekillirining qollinilghanliqini, torus, tüwrük we penjire bézek neqishliridimu xitay medeniyitide köp körülidighan moden'gül nusxisi, niluper güli nusxisi we here chish neqishi qatarliq layihe nusxilirining köp uchraydighanliqini qeyt qilghan. Wang ping qedimki Uyghur meschitliride bir qisim xitayche neqish dep qaralghan bézek nusxilarning körülüsh hadisisini izahlap, bu Uyghur élining jenubiy qismidiki musulman xelqlerning qedimdin tartip özlirining meniwi dunyasida ottura tüzlenglik medeniyitige yuqiri orun bérip kelgenlikining, shundaqla ularning ottura tüzlenglik medeniyiti bilen ortaq yiltizgha ige ikenlikini étirap qilghanliqining ipadisi, dep körsetken.

Wang pingning bu sözliri uning bir ilmiy tetqiqatchi emes, belki xitay hökümitining teshwiqati üchün xizmet qilidighan pursetperest ikenlikini éniq körsitip béridu. U shey'ilerning mahiyitini uning chongqur tarixiy we medeniyet yiltizidin izdeshning ornigha, ilmiy pakitlarni közge ilmastin, xitay hökümitining siyasiy teshwiqati üchün jan-dil bilen xizmet qilghan. Wang pingning yuqiriqi köz qarashliri yalghuz Uyghur meschitlirige bolghan bir türlük haqaret bolupla qalmastin, belki dunya ilim sahesidimu mesxirige qalghudek exmeqlerche chiqirilghan yekündin bashqa nerse emes. Wang pingning Uyghur élidiki meschitlerning qurulmisini ottura tüzlenglik medeniyitige baghlashtin ibaret bu asassiz sepsetesini aghdurup tashlashqa yéterlik ilmiy pakitlar mewjut.

Uyghur xelqining ilim-pen, medeniyet-sen'itining tereqqiyati, jümlidin en'eniwiy binakarliqining tereqqiyati ular tarixtin béri yashap kelgen rayonlarning jughrapiyelik shara'iti, diniy étiqadi we herqaysi xanidanliqlarning siyasiy, iqtisadiy tüzülmisi qatarliqlar bilen zich munasiwetlik bolup kelgen.

Uyghurlar bashqa milletlerge qarighanda diniy étiqad jehette murekkep sergüzeshtlerni béshidin ötküzüp, diniy we medeniyet jehette özige xas alahidiliklerni yaratqan. Ular öz tarixida shaman dini, zerdusht dini, mani dini, budda dini, qismen halda xiristiyan dini mezhipining nésturiyan dinigha we eng axirida pütün millet gewdisi bilen islam dinigha étiqad qilghan. Bu diniy étiqadlar ularning medeniyet-sen'itige alahide tesir körsetken. Bolupmu Uyghur binakarliq sen'iti özining obraz sen'iti arqiliq herqaysi dewrlerning medeniyiti we diniy étiqadini eks ettürüp bergen. Shuni tekitlesh zörürki, zamanlarning ötüshi, bashqa medeniyetlerning tesir körsitishi, shundaqla iqtisadning güllinishi, dewrning tereqqiy qilishigha egiship, Uyghur xelqi yéngiche diniy étiqad-ishenchlerni qobul qilishqa mejbur bolghan. Dinning tereqqiyat qanuniyitige asaslan'ghanda, bir milletning dinning étiqadini qisqa waqit ichide özgertishi mumkin emes. Dinning singip kirishi üchün uzaq jeryan kétidu, elwette.

Uyghurlar 10-11-esirlerde islam dinini qobul qilghandin kéyin, budda dini eqidiliri bilen islam dini eqidiliri otturisida bir mehel bir-birini cheklesh, inkar qilishtek keskin toqunushlar yüz bergen. Budda dinining qalduq tesiri bilen islam dinining deslepki terghib qiliwatqan étiqad tesiri bir mezgil ariliship turghanliqtin, Uyghur hüner-sen'et neqqashliqida mezmun toluqlinish, chiqirip tashlashtek wasitiler bilen neqish élémént wariyantlirida chong islahat élip bérilghan. Islam dinining Uyghur binakarliq sen'itige körsetken tedrijiy tesiri astida, budda dini eqidiliri mezmun qilghan bézek nusxilarning ornini gül-giyah, del-derex, uchar qushlar, méwe-chiwiler we tebi'et jisimliri téma qilin'ghan neqishler igileshke bashlidi. Shundin étibaren, 16-esirning axirlirighiche bolghan ashu dewrlerde Uyghur binakarliqi zor bösüsh hasil qilghan, bolupmu meschit, medrise we qebre-gümbez binakarliqi zor derijide tereqqiy qilghan. Qur'an ayetliri, qesidiler we shejerilermu binakarliq qurulushigha qoyuq islam dini tüsi ata qilghan.

Bir qisim étnofragiyelik hadisilerni oxshimighan diniy étiqad shara'itida oxshimighan tebirler bilen izahlashqa toghra kélidu. Bir misal alsaq, Uyghur örp-adetliride meschit xaniqaliri we mazarliqlargha qochqar yaki bashqa haywanlarning münggüzlirini, bash söngeklirini ésip qoyidighan adetler bar. Gerche bu xil hadise ottura asiyadiki bashqa türkiy milletlerdimu körülidighan qedimki insanlarning totém dewridin qalghan téwinishlirini asas qilghan ortaq folklor hadisisi bolsimu, emma islam dini shara'itida bu xil hadise örp-adet sheklide xéli waqitlarghiche dawam qilip kelgen. Tetqiqatchilar bu xil hadisige “Shamanizm étiqadi dewridiki ölgüchige atap nezir qilish, qurbanliq qilin'ghan haywanlarning söngikini ölgüchining qebre béshigha qoyup qoyush aditining zamanimizgha qeder yétip kélishi” dep tebir bérip kelmekte.

 

®Alvin Portal

Uyghur meschitliri Uyghur binakarliq uslubining milliy alahidilikliri roshen eks ettürgen binakarliq namayendisidur. Uyghur élidiki meschitler jughrapiyelik shara'it, hawa kilimati we rayonlarning güzellik qarishidiki perqler tüpeyli, qoyuq yerlik alahidilikke ige. Mesilen, turpan rayonida xam késektin qopurulghan chünche shekillik qurulush alahidiliki gewdilen'gen meschitler asasiy orunda turghan bolsa, qeshqer rayonida neqishlik sen'et téximu gewdilik bolghan meschitler asasiy orunda turidu. “Uyghur en'eniwiy binakarliq neqishliri” namliq kitabning aptori tursun ghazining körsitishiche, Uyghur binakarliqida meschitler qurulma jehettin zinnetleshke alahide étibar bérip kelgen iken.

Atalmish xitay tetqiqatchi wang ping tekitligen meschitlerdiki xitayche qurulush uslubi mesilisige qaytip kelsek, derweqe, bir qisim meschit, mazarlarning torus, péshaywanlirining yasilish uslubi melum jehettin ottura tüzlenglik medeniyitining qurulush uslubigha oxshiship kétidighan ehwallarmu uchraydu. Mesilen, yeken mazar shérip, yerken aqmazar qatarliqlarning torus qurulushi özgiche bolup, emeliyette bu xil binakarliq uslubi ottura tüzlenglik medeniyitining ixtirasi yaki ottura tüzlenglik medeniyitige warisliq qilish bolmastin, belki tibet, keshmir qatarliq jaylarning binakarliqidimu köp uchraydighan bir türlük binakarliq uslubi iken. Bir qisim gherblik arxé'olog we tarixchilar 3-esirdin 8-esirgiche bolghan dewrlerde bina qilin'ghan kucha tewesidiki qizil ming öylirining torusliridimu bu xil uslubning körülidighanliqini qeyt qilghan. Gérmaniyelik alim lékok (Albert von Le Coq) 2-3-qétimliq turpan ékspéditsiyesi heqqide yézilghan 1928-yili neshr qilin'ghan kitabida turpan oymanliqidiki rayonlardimu bu xil uslubtiki qurulushlarning barliqini tilgha alghan we bu qurulushni “Pener shekillik uslub” yaki “Bamyan uslubi” dep atilidighanliqi heqqide melumat bergen. Lékokning chüshendürüshiche, hindi we budda dini ibadetxanilirida körülüpla qalmay, erméniye, afghanistan, keshmir we kichik tibet rayonliridimu omumlashqan bu xil lim qurulmiliq uslub kéyinche sherqiy türkistan arqiliq xitay we koréyege tarqalghan iken. Shunga wang pingning Uyghur meschitliridiki qurulmilarni ottura tüzlenglik medeniyitidin ilham alghan dep teriplishi, medeniyet tarixigha pütünley zit bolghan asassiz jöylüshtin bashqa nerse emes.

Nyu rujining Uyghur medeniyet izlirini xitaylarning kélip chiqish menbeliri bolghan xu'ashiya ejdadlirining pelsepelirige baghlap chüshendürüshimu ilimge zit köz qarashlardur, xalas. Dawjyaw dini teriqetining simwoli bolghan “Yinyang” chüshenchisi, Uyghur ejdadliri we qedimki türk milletliri tarixta étiqad qilip kelgen “Aq we qara” ikki dunya chüshenchisi we mani dinidiki yoruqluq we qarangghuluqtin ibaret ikki menbe chüshenchisidimu mewjut. Uyghur medeniyet tetqiqatchisi imin tursun ependi ilgiri “Qedimki Uyghur medeniyiti” namliq esiride Uyghurlardiki ikkilik chüshenchisini xu'ashyalardiki yinyang chüshenchisi bilen sélishturup, medeniyetlerning öz'ara ötüshüshi we yandin tesir körsitishi dep izahlighanidi.

Uyghur binakarliqigha tesir körsetken budda dini amilliridin bashqa yene mani dini éléméntlirinimu tilgha élip ötüsh mumkin. Mani dini kélip chiqish menbesidin éytqanda, bir xil murekkep mezmunluq din bolup, mani dini telimati köp qatlamliq medeniyet asasida berpa qilin'ghan dep qarashqa bolidu. Bu nuqtidin éytqanda, mani dini zerdusht dini, budda dini we xiristiyan dinining eqidilirini qobul qilghan. Mani dinining turpan rayoni buddizmigha körsetken tesiri asasen dünxu'ang ming öyi bilen kuchadin tartip qumulghiche bolghan jaylardiki buddizm ibadetxanilirida bolupmu, ibadetxana ichidiki neqish oymilar we heykeltirashliq sen'itide bir qeder gewdilikrek halda közge chéliqidu.

Uyghur diyaridiki medeniyet qirghinchiliqining muhim bir mezmuni yillardin buyan “Islam dinini xitaychilashturush” namida dawam qilip kelgen bolup, rayondiki Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqlerning diniy we medeniyet kimlikige éghir derijide tehlike élip kelmekte. Milyonlarche Uyghur 2016-yilidin bashlap islam dini bilen bolghan türlük baghlinishi tüpeylidin lagérlargha we türmilerge qamalghan. Xitayning meschit, mazarliqlargha qaritilghan buzghunchiliq qilmishliri seweblik kishilik hoquqni közitish teshkilati 2023-yili 11-ayning 22 küni yéngi doklat élan qilip, xitayning “Islamni xitaychilashturush siyasiti” ni yolgha qoyup, nurghun meschitlerni chéqip weyran qiliwetkenlik yaki taqiwetkenlikini eyibligen idi. Yéqinda yillarda yene xitay hökümitining ningshya, gensu qatarliq jaylardiki köpligen meschitlerni nishan qilishqa yüzlen'genliki, tungganlarning meschitlirining qiyapetlirini xitayche binakarliq uslublirigha uyghunlashturup tungganlarni xitaychilashturush qurulushining jiddiy shekilde dawam qiliwatqanliqi melum. Xitay tetqiqatchiliri wang ping we niyu rujining Uyghur élidiki diniy qurulushlarni jungxu'a ortaq kimlikini muqimlashturush we xitay medeniyiti bilen ozuqlandurushning muhim matériyal asasi qilish dégendek teshwiqatliri, Uyghur élidiki meschitlerge qaritilghan yene bir qétimliq hujumdin shepe bermekte.

Xitay hökümiti Uyghur xelqining uzaq tarixning boran-chapqunlirida köz qarchughidek asrap kelgen jame, meschit we mazarlargha xitay medeniyitining tamghisi urush neyringi, ularning ilim-pen'ge, ilmiy exlaqqa we insaniy wijdan'gha yat bolghan qipqizil siyasiy gherizini, shundaqla “Islam dinini xitaychilashturush” tin ibaret siyasiy suyiqestini ashkarilap bermekte.

 [Eskertish: obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]