Мустафа ақйол: “мусулман рәһбәрлири немишқа хитайға рәһимдил муамилә қилиду?”

Мусулман дөләтлириниң рәһбәрлири вә җамаәт йетәкчилири немә үчүн хитайниң 3 милйондәк уйғур қатарлиқларни йиғивелиш лагериға қамап, уларни диний етиқади вә мәдәнийитидин ваз кечишкә мәҗбурлишиға сүкүт қилиду? бу 2018‏-йили ғәрблик көзәткүчиләр әң көп сориған соалларниң биридур. Ғәрблик көзәткүчиләр бу соалниң җавабини хитай билән мусулман дөләтлириниң иқтисади алақиси, хитайниң мәблиғи, униң “бир бәлвағ бир йол” пиланиға бағлап чүшәндүрүп кәлди.

Әмма 2‏-январ күни “вашингтон почтиси” гезитидә елан қилинған уйғурлар һәққидики бир мақалидә буниң сәвәби пәрқлиқ нуқтидин чүшәндүрүлгән.

Мақалиниң аптори түркийәлик язғучи, журналист, америка като институтиниң тәтқиқатчиси мустафа ақйол, хитайниң сиясити мусулман хәлқниң диний етиқади вә исламға қаритилған һуҗум болсиму, лекин буниңға малайсиялиқ сиясәтчи әнвәр ибраһим, пакистан диний ишлар министири нурул һәқ қадридәк қисмән шәхсләрниң сиртида, мусулман дунясиниң сүкүт қиливатқанлиқини билдүргән.

Мустафа ақйол “мусулман рәһбәрлириниң хитайға бунчилик рәһимдиллиқ” қилишиниң сәвәблирини анализ қилип, буниңда 3 хил амилниң рол ойнаватқанлиқини билдүргән. Униң илгири сүрүшичә, биринчи хил амил сода-иқтисад билән алақидар болуп, хитай ислам һәмкарлиқ тәшкилатидики нурғун дөләтләрниң әң чоң сода шерики икән. Иккинчи хил амил хитайниң уйғур мәсилисидә ишлитиватқан тили билән мунасивәтлик икән. Аптор, хитайниң қанун-тәртипни қоғдаш, дегән бу хил истибдат тилини мутләқ көп қисим мусулман рәһбәрлириниң яхши чүшинидиғанлиқини билдүргән.

Униң қәйт қилишичә, үчинчи хил амил мусулманлардики “ғәрб” кә қарши диндашлиқ чүшәнчиси билән алақидар икән. У, мусулманларниң “ғәрблик әзгүчиләр” ни “чоң шәйтанниң йетәкчиликидики капиталистлар, һедонистлар, зионистлар”, дәп тәрипләйдиғанлиқи, уларниң болупму исламчиларниң “пүтүн диндашлар ғәрбкә қарши күчләр билән иттипақлишиши, ‛коңфузи-ислам‚ иттипақини қуруп, ғәрбкә қарши туруши керәк” дәп қарайдиғанлиқини билдүргән.

Мустафа ақйол зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “ислам дуняси бу мәсилидә аҗиз позитсийәдә болуп келиватиду. Буниң бирқанчә хил сәвәби бар. Буниң бири, мусулман дуняси мусулманларға қилинған зулум ғәрбтин кәлсә, болупму исраилийәдин кәлсә техиму қаттиқ реаксийә билдүриду. Бундақ бир тарихи позитсийә мәвҗут. Бу хата. Зулум кимдин кәлсә кәлсун реаксийә көрситиш керәк. Иккинчи, мусулман дөләтләрниң көп қисминиң хитай билән иқтисади алақиси бар. Улар хитайниң мәбләғ селишини, хитай билән һәмкарлиқ елип беришни истәйду. Шуңа, хитайниң аччиқини кәлтүрүшни халимайду. Үчинчи хил амил, бу бир аз истибдатлиқ реҗим мәсилиси. Мусулман дөләтләрниң көп қисмида истибдат һакимийәтләр һөкүм сүриду. Шуңа, ички ишлиримизға арилашмисун, бихәтәрлик мәсилилирини халиғанчә бир тәрәп қилсун, дейилсә бу көп қисим мусулман дөләтләрниң йетәкчилириниң қулиқиға хош яқиду.”.

У, бу сөзләрни йеқинда америкиниң вашингтон шәһиридики като институтида өткүзүлгән уйғурлар һәққидики бир йиғинда мухбиримизға қилди. Униң илгири сүрүшичә, түркийәниң хитайға йеқинлишиши билән уйғур мәсилиси күнтәртипниң сиртиға иттирилмәктә икән. У мундақ дәйду: “әсли мән түркийәниң бу ишта техиму чоң рол ойнишини истәйттим. Түркийә бурун уйғур мәсилисигә хели чоң ярдәмләрни қилатти. Түркийәдә һакимийәт бешидикиләр хитайға йеқинлашқанлиқи үчүн бу мәсилидә арқиға чекинди. Һәтта бу мәсилини күнтәртипкә кәлтүрмәслик позитсийәсини ипадилиди. Лекин шундақтиму түркийәдики һәммә адәм һөкүмәт ойлиғандәк ойлимайду. Түркийәдә бу мәсилини күнтәртипкә қоюватқан, униңға сәзгүр муамилә қиливатқан инсанлар бар.”

Мусулман дунясидики һөкүмәтләр вә асаси җәмийәт еқими давамлиқ сүкүт қилип келиватқан болсиму, лекин хитайниң қилмиши йеқиндин буян һиндонезийә, малайсия, бангладеш, түркийәдәк бәзи дөләтләрдә қисмән наразилиқларға учрашқа башлиди. Йеқинда һиндонезийә өлималар кеңиши баянат елан қилип, һөкүмәтни хитай билән уйғур мәсилисини сөзлишишкә чақирған. Арқидинла һиндонезийә авам палатаси һөкүмәтни б д т ниң уйғур тутқунлирини қоюп бериш чақириқини қоллашқа үндигән. Малайсияниң келәр нөвәтлик баш министири әнвәр ибраһим һөкүмәтниң хитай билән уйғур мәсилисини сөзлишиши керәкликини билдүргән. Йеқинда түркийә ийи партийәсиниң рәиси мәрал ақшәбнәр әрдоған һөкүмитини тәнқидләп, униң уйғур мәсилисигә сүкүт қиливатқанлиқи, 11 нәпәр уйғур мусапирини истанбул ата-түрк айродромида тутуп туруватқанлиқини әйиблигән. Арқидинла түркийә һөкүмити бу 11 нәпәр мусапирни қоюп бәргән иди.

Лекин ғәрб кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаришичә, хитайни тәнқидләп қоюшла купайә қилмайду. Униңға қарши конкрет җазалаш тәдбирлириниң елиниши керәк. Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати асия бөлүминиң мудири софийә речардсон мундақ дәйду: “улар( ғәрб) һазирға қәдәр нурғун тоғра гәпләрни қилип кәлди. Һазир уларниң бейҗиңға һәқиқий бесим болидиған тәдбирләрни елиш вақти кәлди. Хитай һөкүмити шуни билиши, у чақириқларға қулақ селиши керәкликини тонуп йетипла қалмай, америка йүргүзгән җазалаш тәдбирлириниң бир бәдили барлиқини чүшинип йетиши керәк.”

У йәнә мундақ дәйду: “америка вә башқа һөкүмәтләрниң хитайға қарита униң бу хил қилмишиниң бир бәдили барлиқини оттуриға қоюши бәк муһим. Бу дегәнлик қанунсиз ишларға арилашқан әмәлдарларниң чәтәлгә чиқишини чәкләш, кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қатнашқанлиқи йетәрлик дәлилгә игә бу әмәлдарларни җазалашниң йолини тепиштур. Бу дегәнлик йәнә хитай һөкүмитиниң муһаҗирәттики уйғурларға паракәндичилик селиш вәқәлирини ениқлап, буниңға иштирак қилған хитай әмәлдарлирини җавабкарлиққа тартиш дегәнликтур. Шундақ қилғандила хитай һөкүмити ташқи дуняниң униңда йүз бериватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә хатимә бериштә қанчилик җиддий икәнликини тонуп йетиду.”

Мустафа ақйол “ню-йорк вақти” гезитидики мақалисидә йәнә уйғурлар сүний исламниң заманиви еқимиға тәвә болсиму, лекин буниң өзи барлиқ динларни хурапатлиқ, дәп қарайдиған компартийәниң уларни “нерва кесили” гә чиқириши үчүн йетәрлик баһанә икәнликини билдүргән. Униң қаришичә, “мана бу уларниң немә үчүн кишиләрниң сақал қоюшини, рамзанда роза тутушини чәклиши, исламда мәни қилинған болсиму, чошқа гөши йейишкә вә һарақ ичишкә зорлишидики сәвәб икән”.

У йәнә хитайниң уйғурлардики “диний ашқунлуқ вә террорлуқ һуҗумлири” ни баһанә қилип кәлгәнликини тәнқидләп, бу вәқәләрни уйғурларға қарши йүргүзүп кәлгән етник мустәмликә сиясити пәйда қилғанлиқини тәкитлигән. Униң илгири сүрүшичә, “тарих хитайниң һазирқи террорлуққа қарши туруш сиясити иҗабий нәтиҗә бәрмәйдиғанлиқини көрситип турсиму, лекин истибдат һакимийәтләрниң каллиси буни чүшинип йетишкән қадир әмәс” икән.

У хитай даирилириниң йиғивелиш лагерлирини гуәнтанамо лагериға селиштурғанлиқини тәнқидләп мундақ дәйду: “хитайниң террорлуққа қарши туруватимиз дегән сөзи һечбир вақит ишәнч берәлмәйду. Тоғра, америка адәмләрни гуәнтанамо лагерға солиди. Гуәнтанамодики тутқунлар 50 дәк кишигә бариду. Әң көп болған вақитлирида бир қанчә йүзгә йетип барған. Бу кишиләр әл-қаидә сәплиридә урушуватқанда тутқун қилинған кишиләр иди. Лекин сиз бу йәрдә пүтүн бир хәлқни йиғивелиш лагерлириға қамаватисиз. Қолида қорал бар хитай һакимийити билән уруш қиливатқан қораллиқларни қамиған болса һечким бир немә демәйтти. Чүнки һәр бир дөләтниң өзигә қорал көтүргән кишиләрни бир тәрәп қилиш һәққи бар. Лекин сиз буларниң ичидә террорчилар бар дәп пүтүн бир хәлқниң етиқади, мәдәнийитини йорутушқа урунсиңиз, сиз у террорчилардинму зор террорлуқ қиливатисиз, йәни дөләт террорлуқини садир қиливатисиз демәктур.”

У мақалисиниң ахирида йәнә, ғәрб әллиридә ислам вәһимиси мәвҗут болсиму, лекин буниң таратқуларда тәнқидлинип, сот вә либерал органлар вә әнәниләр тәрипидин чәклинип туридиғанлиқи, мусулманларниң диний етиқадини әркин ипадилийәләйдиғанлиқи, америка дөләт мәҗлисидәк органларға сайлиналайдиғанлиқини әскәртип: “мусулманларға нисбәтән әркинлик билән диктаторилиқниң бирини талаш мүшкүл әмәс. Әркинликтә сиз бир мусулман болсиңизму, бихәтәрлик вә ғуруриңиз билән яшиялайсиз. Диктаторилиқта хитай бизгә көрситиватқандәк сизниң ақивитиңиз қайта-тәрбийәләш лагерида ахирлишиши мумкин” деди.