Yéngi nöwetlik amérika hökümiti Uyghur mesilisi boyiche kéyinki qedemni qandaq élishi mumkin?

Sabiq amérika tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo wezipe mudditining axirqi künliride, xitay hökümitining 1 milyon 800 ming Uyghurni qanunsiz tutup turuwatqanliqi, ularni xorlawatqanliqi, mejburiy emgekke séliwatqanliqini, Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish arqiliq Uyghur nopusinng köpiyishini kontrol qiliwatqanliqi, bu jinayetlerning “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” ikenlikini jakarlighan idi.

Mayik pompéyoning bayanatidin bir nechche sa'et ötkendin kéyin, amérika hökümitining yéngi tashqiy ishlar ministiri namzati antoniy billinkén axbarat élan qélish yighinida muxbirlarning bu heqtiki so'allirigha jawap bérip, pompéyoning bu qara'igha qoshuldighanliqini bildürdi. Nöwettiki amérika prézidénti jow baydinmu prézidéntliq saylimi mezgilide “Xitay hökümitining Uyghurlargha séliwatqan zulumliri neq irqiy qirghinchiliqtur. Biz buninggha qet'iy qarshi turimiz,” dégen idi.

Amérika hökümiti xitayning Uyghurlargha qaratqan zulumini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighandin kéyin, jow baydin hökümitining nöwette bu heqte némilerni qilidighanliqi diqqet nuqtisi bolmaqta.

Amérikadiki tetqiqatchi adriyan zéniz ependi bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Méningche, yéngi nöwetlik amérika hökümiti xitayni ‛riqabetchi‚ we melum nuqtilarda ‛tehdit‚ dep qaraydu, lékin xitaygha qaritilghan cheklimiler we siyasetliride azraq yumishishi mumkin. Burunqidek özi yalghuz heriket qilmastin, bashqa döletlerni bille heriketke ötküzüshke tirishidu. Amérika bashqa döletler egishishke tigishlik import cheklimisi, mejburi emgek qatarliq mesililerni otturigha qoydi. ‛irqiy qirghinchiliq‚ kélishimnamisi we bashqa kilishmnamilerge asasen xitay kompartiyesining amérikadiki tesirini azaytish üchün amérikadiki xitay elchixanisini taqashmu oylishidighan qedemlerning biri. Shunisi éniqki, bu xil wehshiylik xelq'araliq birlik telep qilidu. Bu baydin hökümitining xitaygha qaratqan siyasetliride qanchilik ching turushigha baghliq. Epsuslinarliqi, bashqa döletlerning bu ‛irqiy qirghinchiliq‚ qa qarita qandaq siyasetlerni yürgüzidighanliqi we pozitsiyesining qanchilik derijide bolidighanliqi éniq emes.”

Melum bolushiche, birleshken döletler teshkilatining 2005-yili 9-ayning 16-künidiki omumiy yighinda 193 eza döletning toluq imza qoyushi bilen, barliq döletlerning birlikte “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” qarshi turidighanliqi heqqide qararname maqullan'ghan. Qararnamide “Barliq döletlerning munasip diplomatik, insaniy we bashqa tinch wasitilerni qollinish arqiliq insaniyet nopusni ‛irqiy qirghinchiliq, urush jinayiti, étnik tazilash we insaniyetke qarshi jinayet‚ tin qoghdash mejburiyiti barliqi” otturigha qoyulghan.

Amérikadiki siyasiy ishlar mutexessisi doktor andérs kor ependi amérikaning ittipaqdashliri bilen birlikte xitaygha iqtisadiy bésim chüshürüshi aqilane tedbir bolidighanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Xitay hökümiti siyasetlirini pütünley özgertishi kérek. Biz xitay kompartiyesige küchlük tedbirlerni qollinishimiz, yeni küchlük iqtisadi bésim chürürüshimiz kérek. Amérikaning ittipaqdashliri bilen birliship xitaydiki sodilirini chékindürüp chiqishi, xitaydin import qilinidighan mehsulatlirigha cheklime qoyushini qolgha keltürüsh kérek. Aldimizdiki bir qanche ayda xitay hökümiti baydin hökümitini sinap béqishi mumkin, baydin hökümiti choqum qattiq pozitsiyede bolushi kérek. Eger undaq qilmisa, xitay hökümiti özining hiyligerlik taktikiliri bilen iqtisadi we herbiy kingeymichilikige dawam qilidu.”

Andérs kor ependi yene shularni qoshumche qildi: “Amérika hökümiti 2022-yilliq qishliq olimpik tenheriket musabiqisini béyjingda ötküzüshni bayqut qilishi we ittipaqdashlirinimu shundaq qilishqa ilhamlandurushi kérek. Amérika qandaq qilip tenheriketchilirini insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliqqa chétishliq dölet sahibxanliq qilghan oyunlargha qatnishishqa eweteleydu? eger xitay amérika bilen bolghan munasiwitini yaxshilimaqchi bolsa, özliri ijabiy bir qedem élishi kérek, andin biz ottura nuqtida kilishsek bolidu.”

Amérikadiki miras fondining yuqiri derijilik siyaset analizchisi oliwiya énos “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitke qilghan sözide baydén hökümiti emeliy heriketke ötüp, zulumgha chétishliq téximu köp shexs we orunlargha jaza tedbiri élan qilishi, Uyghurlarning panahlinish mesilisini muhim mesile qilip békitishi we mejburiy emgekke qarshi küresh qilishi mumkinlikini otturigha qoyghan.

Adriyan zéniz ependi amérikaning yéngi hökümitining nöwette yürgüzüshke tégishlik istiratigiyeliri heqqide mundaq dédi: “Méningche, eng muhim istiratigiyelerning biri mejburiy emgek mesilsi heqqide jiddi heriketke ötüshi kérek. Chünki xitay kompartiyesi üchün mesilining iqtisadi payda-ziyini muhim. Xitay hökümiti mesile pulgha bérip taqashqanda, andin bashqilarning pikirini anglaydu. Shunga xitaygha barliq paxta mehsulatlirini chekligen'ge oxshash yuqiri sommiliq sodilar tesir körsiteleydu. Amérika awam we kéngesh palatalirida sunulghan ‛Uyghur mejburi emgekning aldini élish qanun layihesi‚ ning maqullinishi bek muhim. Chünki bu qanun layihesi shinjangdin chiqqan herqandaq mehsulatning import qélinishini chekleydu. Hemde mejburi emgekke chétishliq her qandaq mehsulatning xitaydin chiqishini chekleydu.”

Ijtima'iy taratqularda közetküchiler “Irqiy qirghinchiliq” atalghusining nahayiti dadil we jayida bérilgen atalghu ikenlikini, lékin bu sözning dadil, emeliy heriket bilen aldi élinishi kéreklikini otturigha qoyushqan. Ular eger baydén hökümiti “Söz oyuni oynash” bilenla cheklinip qalsa, Uyghurlarning azab-oqibiti dawam qilidu, déyishmekte.

Amérikaning bashqa ittipaqdashliri xitaygha qarita qandaq yéngi istiratigiyelerni qollinish mumkin? amérika “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighandin kéyin, muhajirettiki Uyghurlar eng köp olturaqlashqan türkiyening Uyghur mesilisige tutqan pozitsiyeside bir özgirish bolamdu? bu heqte pirogrammimizning kiyinki qisimda tepsiliy toxtilimiz.