Tor muhakime yighini: “Némishqa köpligen döletler xitayning Uyghur musulmanlirigha salghan zulumigha süküt qilidu?”

Pütün dunyaning diqqiti rusiye peyda qilghan ukra'ina urushigha merkezleshken bu waqitta Uyghurlar mesilisi xelq'araning diqqet nezeridin chette qéliwatqan bolsimu, dunyaning her qaysi jayliridiki kishilik hoquq organliri, tetqiqat orunliri, gherb elliridiki bezi siyasetchiler we diplomatlar bu mesilini yenila küntertipte tutup turmaqta.

3-Ayning 15-küni sherqiy-jenubiy asiya elliri tetqiqat merkizi (CSEAS) “Némishqa köpligen döletler xitayning Uyghur musulmanlirigha salghan zulumigha süküt qilidu?” dégen témida xelq'ara tor muhakime yighini ötküzdi. Yighin'gha qatnashqan mutexesisler, köpligen döletlerning xitayning Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitige ta hazirghiche küchlük inkas we qarshiliq bildürmigenlikining, hetta xitayni süküt ichide qollighanliqining sewebini tehlil qildi.

Bu muhakime yighinida aldi bilen Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat ependi Uyghur rayoni we Uyghurlarni qisqiche tonushturush bilen birlikte, Uyghur rayonining muhim istratégiyelik jay ikenlikini, xitayning xelq'aragha kéngeymichilik qilishidiki muhim siyasiy, iqtisadiy we herbiy bazisigha aylan'ghanliqini, bu zéminning igisi bolghan Uyghurlarning uzun yillardin béri xitayning siyasiy zulumi, iqtisadiy bulangchiliqi we medeniyet yoqitishigha uchrap kelgenlikini bayan qildi.

U sözide, Uyghur kishilik hoquq qurulushi teyyarlighan doklatlarning mezmunigha asasen Uyghur diyarida 2017-yildin buyan milyonlighan musulman xelqning türme we lagérlargha qamalghanliqi, 16 mingdin köp meschitning chéqilghanliqi, 1000 din köp imam we 312 dangliq ziyaliyning tutulghanliqi, adem etkeschiliki we “Halal organ” sodisining köpeygenliki qatarliq jinayetlerni tilgha élip ötti, andin dunyadiki nurghun musulman döletlerning bu zulumgha dawamliq süküt qilip kelgenlikini bildürüp mundaq dédi:

“2012-Yil 23-dékabir küni ‛Uyghur sot kollégiyesi‚ xitayning jinayitige irqiy qirghinchiliq dep yekün chiqardi. Amérika hökümiti we bashqa bezi döletlerning parlaméntimu xitayning bu jinayitini irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet dep eyblidi. Emma köpligen döletler, bolupmu zor köp sandiki musulman döletler xitayning bu irqiy qirghinchiliq siyasitige süküt qilmaqta yaki uni qollimaqta. Xitay qoshna hökümetlerge iqtisadiy we diplomatik bésim ishlitip, ularni sükütte turushqa we xitayning bu siyasitini qollashqa qistimaqta”.

Awstraliye la-trobi uniwérsitéti (La Trobe University) ning proféssori, asiya ishliri tetqiqatchisi jeymés léybold (James Leibold) Uyghur diyaridiki mewjut weziyetni tehlil qilip, xitayning hazirqi qirghinchiliq we assimilatsiye siyasitining emeliyette xitayning mustemlikichilik qurulushining telipi ikenlikini bildürdi. Uning qarishiche, xitaylar tarixtin béri shimaldiki atalmish “Yawayi milletler” ni boysundurup özige qoshuwélishqa, assimilatsiye qilishqa tiriship kelgen bolup, xitay re'isi shi jinpingning bügün terghip qiliwatqan “Büyük jungxu'a a'ilisi”, “Milletlerning bir gewde bolup qoshulushi” dégenler tamamen xitayning “Ejdad rohi” gha warisliq qilishi hsablinidiken. Xitaylar Uyghur diyaridiki yerlik xelqni xitaylashturghandila meqsitige yétidiken.

Jeymés ependi musulmanlar dunyasining Uyghur musulmanliri uchrawatqan zulumgha köz yumushining 3 xil sewebini bayan qildi. Birinchi sewebi, xitayning xata uchur tarqitishi. Irqiy qirghinchiliq bashlan'ghanda xitay hökümiti buni 18 ay mexpiy tutqan we bu jinayitini inkar qilghan. Pakitlar ashkarilan'ghanda lagérlarni bashqiche atap yalghanchiliq qilghan؛ 2018-yildin kéyin tetür teshwiqatini kücheytken. In'gilizche, erebche qatarliq chong tillarda chiqidighan metbu'atlarda xitayni aqlaydighan maqaliler üzülmey bésilip turghan. Ikkinchi sewebi, Uyghur diyaridin kélidighan uchurlar, irqiy qirghinchiliq weqeliri toghrisidiki melumatlarning bekmu kemchil bolushi. Xitay hökümiti téximu köp jinayitining pash bolup ketmesliki üchün uchurni qattiq qamal qilghan. Üchinchi sewebi, xitay hökümitining islam elliri bilen qoyuq iqtisadiy munasiwet baghlishi. Xitay muhim islam döletliridin se'udi erebistan, türkiye, pakistan qatarliq döletler bilen sodisini kücheytken we ularning Uyghurlar mesiliside xitayni qollishini qolgha keltürgen.

Hindistan közetküchiler tetqiqat fondi (ORF) ning tetqiqatchisi, doktor ayaz wani (Ayjaz Wani) musulman döletlerning Uyghurlar duch kelgen irqiy qirghinchiliqqa süküt qilipla qalmay, belki bu jinayetke shérik bolghanliqini ochuq bildürüp mundaq dédi: “Misir hökümiti 2200 Uyghurni tutqun qilip xitaygha qayturdi. Ottura asiya döletliridin 150 oqughuchi qayturuldi, pakistanda 50 qétim qanunsiz tutqun qilish yüz berdi. Se'udi erebistandimu shundaq boldi, Uyghurlarning ikkinchi wetini bolghan türkiyemu 250 din köp Uyghurni tutqun qilip, bezilirini xitaygha qayturdi. Hazir köpligen musulman döletler xitay bilen ‛jinayetchilerni ötküzüp bérish‚ kélishimi imzalidi. Bu dégenlik, tutqun qilin'ghanlar asasen xitaygha qayturulidu dégenliktur”.

Ayaz wani ependi köpligen musulman ellirining xitayning jinayitige köz yumushi we uninggha shérik bolushining sewebliri heqqide toxtaldi:

Birinchidin, xitay özining iqtisadi küchi we diplomatiye jehettiki ornini pursetke aylandurush üchün “Bir belwagh, bir yol” istratégiyesini yolgha qoyup, etrapidiki musulman döletlerni özige béqindurup qoyghan. Xitay hökümiti 2018-yilghiche se'udi erebistan, iran, misir, aljiriye, pakistan, türkiye qatarliq döletlerge ilgiri-axir bolup 100 milyard dollardin artuq meblegh salghan we qerz bergen. Xitay hökümiti islam bankilirining pul-mu'amile sistémisidin ünümlük paydilan'ghan, bu bankilarning ösüm nisbiti az yaki yoq diyerlik bolup, xitay hökümiti bunimu süy'istémal qilip, 30 nechche islam dölitining bankisini özige béqindurup qoyghan. Uyghur rayoni bolsa xitayning jenubiy asiya, ottura asiya we yawro'asiyagha kirish éghizigha, eng muhim iqtisad we medeniyet tügünige aylan'ghan bolup, bu rayonning muqimliqini qoghdash üchün xitay musulman döletler bilen qoyuq hemkarlshish arqiliq bir yaqtin ulardin nep alsa, bir yaqtin Uyghurlargha yürgüzgen jinayitini dawamlashturghan.

Ikkinchidin, xitay hökümiti musulman döletler bilen bolghan néfit diplomatsiyesini kücheytken. 2019-Yil xitay hökümiti se'udi'i erebistan, omman, ereb birleshme xelipiliki, qatar, iran qatarliq döletlerdin texminen 75 milyard dollarliq néfit import qilghan.

Üchinchidin, xitay hökümiti xitay islam jem'iyiti qatarliq organlirini ishqa sélip, xelq'ara islam teshkilatliri bilen munasiwet baghlighan؛ shundaqla her qaysi islam döletlerdiki taratqulardin paydilinip ammiwi teshwiqatini kücheytken.

Tötinchidin, muhim islam döletlirining köpinchisi mustebitlik tüzümni yaqlaydighan bolup, se'udi erebistan, ereb birleshme xelipiliki, iran, misir, türkiye qatarliq döletlerde kishilik hoquq, démokratiye we söz erkinliki éghir cheklimige uchrighan؛ shunga ular xitayning kishilik hoquq jinayetlirige perwa qilmaydu.

Ayaz wani ependi xitayning musulman döletlerni iqtisad we diplomatiye jehettin öz tesir da'irisige alghanliqini, amérika we bashqa démokratik döletler musulman döletlerge qaratqan siyasitide islahat we yéngiliq élip barsa, xitayning musulmanlar dunyasidiki tesirini ajizlitishqa, Uyghurlar mesilisini muhim orun'gha qoyushqa paydisi bolidighanliqini otturigha qoydi.

Yighin axirida mutexesisler anglighuchilarning so'allirigha jawab berdi. Ular sözliride xitayning milletler siyasitining yalghanliqi, musulmanlar dunyasini aldawatqanliqi, Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqning rohin'ga musulmanliri we bashqa jaylardiki musulmanlar uchrawatqan zulumgha oxshash küchlük diqqetke sazawer bolushi we hel qilinishi kéreklikini otturigha qoydi.