Xitayning dunya miqyasida Uyghurlargha basturush herikiti heqqidiki doklatta némiler bar?

Uyghur kishilik hoquq qurulushi(UHRP) bilen akses jem'iyiti ottura asiya ishliri tetqiqat orni (The Oxus Society for Central Asian Affairs) hemkarliship, “Polat sépil__xitayning pütün dunyadiki Uyghurlarni basturush herikiti” namliq doklatning élan qilinishi munasiwiti bilen ötküzülgen tor muhakime yighini. 2022-Yili 25-aprél.

Igilishimizche, Uyghur kishilik hoquq qurulushi(UHRP) bilen akses jem'iyiti ottura asiya ishliri tetqiqat orni (The Oxus Society for Central Asian Affairs) hemkarliship, “Polat sépil __xitayning pütün dunyadiki Uyghurlarni basturush herikiti” namliq doklatni teyyarlighan. Uningda xitayning chet'ellerde yashawatqan Uyghurlargha ziyankeshlik qilghanliqigha a'it sanliq melumatlar bérilgen bolup, 1997-yildin 2021-yilghiche xitayning 1500 din artuq Uyghurni 28 dölettin qayturup élip ketkenliki yaki mexpiy ötküzüwalghanliqi körsitilgen.

25-Aprél küni, amérika wilson tetqiqat merkizi késsin'gér tetqiqat instituti mezkur doklatning élan qilinishi munasiwiti bilen tor muhakime yighini ötküzdi.

Yighinda bu doklatning aptori, akses jem'iyiti ottura ishliri tetqiqat orni we wilson tetqiqat merkizining xelq'araliq tetqiqatchisi biredli jardin (Bradley Jardine) mezkur doklatning muhim témisi we qisqiche mezmunini tonushturdi. U sözide, bu doklatning muhim témisining “Dölet halqighan basturush” ikenlikini, doklatta bérilgen melumatlarning xitayning Uyghur rayoni sirtida élip barghan zorawanliqlirini hemde buning xelq'araliq arqa körünüshini eks ettüridighanliqini bayan qildi.

U bu doklatta eslidiki sanliq melumatlar asasida keng da'iride tehlil we muhakime élip bardi hemde xitayning dunya miqyasida Uyghurlarni qandaq usullar bilen basturuwatqanliqini körsitip ötti. U mundaq dédi: “Bu jinayet délolirining alahidiliki shuki, u bashqa mustebit döletler qollan'ghan chégra atlap basturushqa oxshimaydu, chünki uningda dangliq siyasiy pa'aliyetchiler nishan qilinidu. Emma 2017-yildin bashlap Uyghur rayonida keng kölemlik tutqun bashlan'ghandin kéyin, xitay hökümiti siyasiygha arilashmaydighan Uyghurlarnimu hujum nishani qildi. Buning ichidiki eng muhim seweb elwette Uyghurlarni keng-kölemde tutqun qilish. Shuning bilen xitay hökümiti chet ellerde, jümlidin amérikada qanun bilen qoghdiliwatqan, tinch yashawatqan Uyghurlarghimu qara qolini uzartishqa bashlidi”.

Biredli jardin ependining sözige qarighanda, 1990-yil yüz bergen barin inqilabi, 1997-yil yüz bergen ghulja qetli'ami, 2009-yil ürümchide yüz bergen chong qirghinchiliqtin kéyin chet'ellerge chiqidighan Uyghurlar köpeygen bolup, bezi mutexessislerning mölcheriche 30 mingdek Uyghur xitaydin qéchip chiqalighan.

Biredli jardin ependi xitayning chet'eldiki Uyghurlarni sistémiliq basturushining sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyinki ottura asiyada bashlan'ghanliqini, shangxey hemkarliq teshkilatigha kirgen qazaqistan, qirghizistan, özbékistan qatarliq döletlerning Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bergenlikini, 1997-yili pakistanning 812 Uyghurni tutup xitaygha qayturghanliqini bayan qildi؛ u yene xitayning chet'eldiki Uyghurlarni basturushta wichat(ündidar) qatarliq ijtima'iy alaqe détalliridin paydilinidighanliqini, özige iqtisadiy jehettin béqinip qalghan ottura asiya, jenubiy asiya we bashqa musulman döletlirining yardimige tayinidighanliqini körsitip ötti.

Biredli jardin ependining qarishiche, xitay hökümiti chet eldiki Uyghur pa'aliyetchilerni tutush yaki ulargha tehdit sélishta shangxey hemkarliq teshkilati, intérpol ( xelq'ara jinayi ishlar saqchiliri teshkilati) qatarliq organlardin paydilinip qalmay, chet'eldiki elchixaniliri we chet'elde oquwatqan xitay oqughuchiliridinmu paydilinidiken. Uning bu doklatta körsitishiche, chet'eldiki Uyghurlardin 1500 din artuq adem shu dölette tutqun qilin'ghan yaki xitaygha qayturulghan؛ 5000 dek adem tor hujumigha uchrighan yaki a'ile ezaliri tehditke uchrighan. Féysbokta yalghandin Uyghurche uchur yazidighanlar topi peyda bolghan, ular yollighan ulinishni bésip salghanlarning kompyutér yaki yanfonlirigha jasusluq détalliri qachilinip qalghan.

U sözini xulasilep, xitayning qara qolining hemme yerge sozulghanliqini, nurghun Uyghurlarning xitayda bolsun, chet elde bolsun tehditke uchrap kelgenlikini, shunga az sandiki Uyghurlardin bashqilarning qorqunch sewebidin xitaygha qarshi sözliyelmeywatqanliqini, emeliyette köpinchisining éghir psixik bésimgha uchrawatqanliqini bayan qilghandin kéyin mundaq dédi: “Shunga biz Uyghurlargha köprek panahliq bérishimiz, chet elde turup guwahliq bermekchi bolghanlargha yaki alaqilishish torlirida xitayning tehditige uchrawatqanlargha Uyghurche mulazimet imkani yaritip bérishimiz, buninggha yardem qilidighan bir yolni tépishimiz kérek. Elwette xelq'ara jem'iyetmu dölet halqighan basturushqa qatnishiwatqan, démokratiyege buzghunchiliq qiliwatqan her qaysi dölet organlirigha bésim qilishi kérek”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat ependi xitayning uzundin béri pasportni qoral qilip, chet elge chiqqan yaki chiqmaqchi bolghan Uyghurlargha ziyankeshlik qilghanliqini éytip ötkendin kéyin, xitayning chet elde yashawatqan Uyghurlargha biwasite tehdit salghanliqi yaki uruq-tughqanlirini sözlitish arqiliq tehdit salghanliqini misallar bilen bayan qildi. U mundaq dédi: “Ötken 5 yilda biz chet'ellerde, hetta amérikida xitayning parakendichiliki we tehditliridin qutulalmiduq. Diyasporadiki her bir Uyghur, hetta démokratik ellerde yashawatqan Uyghurlarmu xitayning bundaq dölet halqighan zulumigha uchrap keldi. Buninggha qarshi heriket qollinidighan waqit keldi”.

U sözide yene, amérika tashqi ishlar ministirliqining chet'eldiki Uyghurlargha ziyankeshlik qilghan xitay emeldarlirigha wiza cheklimisi qoyghanliqini, buning xitayning “Polat sépil siyasitige bérilgen tunji zerbe ikenlikini qeyt qildi hemde amérika tashqi ishlar ministirliki bilen edliye ministirlikining dawamliq heriket qollinip, xitayning bu zorawanliqini ayaghlashturushini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi, xudson institutining aliy tetqiqatchisi nuri türkel ependi bu yighinda, xitayning chet'ellerdiki Uyghurlarni basturushta némishqa “Bölgünchi, térrorchi, radikal islamchi” qalpiqini kiydürüshte ching turidighanliqigha jawab berdi hemde amérikaning bu mesilide xitay bilen oxshimaydighan köz qarashta ikenlikini bildürdi. Xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasitide kommunizm we natssizmning yoligha egeshkenlikini bildürüp mundaq dédi: “Méning tekitlep kéliwatqinim, bu peqet amérika hökümitiningla deydighan mesilisi bolmasliqi kérek, yawropadiki ittipaqdash döletler, bolupmu natsisizm, fashizm, hetta kommunizmni bashtin kechürgen yawropa döletlirining hökümetliri bu xil qebih siyaset we zorawanliqlarni bilishi, héchqandaq siyasiyon, dangliq karxanichi, dangliq ziyaliy yaki siyasetchiler bu mesilige bir közini échip, bir közini yumuwalmasliqi, belki uni kishilik hoquq mesilisi dep qarishi kérek”.

Nuri türkel ependi prézidént tramp dewride “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning, prézidént baydin dewride “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanun layihesi” ning imzalinip, resmiy qanun'gha aylan'ghanliqini éytip ötkendin kéyin, buning ichide dölet halqighan basturushqa yéqindin munasiwiti bolghan “Uyghur kishilik hoquq qanuni” ning toluq ijra qilinishi kéreklikini bildürüp mundaq dédi: “Amérikadiki qanun ijra qilish organliri, fédératsiye tekshürüsh idarisi bu qanunni choqum ijra qilishi, xitay jasuslirini tekshürüshi kérek. Men bir amérika puqrasi hem amérika emeldari bolush süpitim bilen adettiki turmushumda xitayning öch élishidin ensirep yürmeslikim kérek. Buningdin bashqa yene mushuninggha alaqidar bolghan, irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi éghir jinayetlerge jawabkar emeldarlar we menpe'et guruhlirini nuqtiliq jazalashni kéngeytishimiz kérek.”

Nuri türkel ependi yene xudson institutining aliy tetqiqatchisi bolush süpiti bilen bu mesililernimu da'im muhakime qilidighanliqini, shuning bilen birge emeliyetchil bolup, siyasetchilerge we qanun tüzgüchilerge tesir körsitip, xitaydek irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan bir döletning öz qilmishlirini normallashturushigha yol qoymasliq kéreklikini bildürdi.

Ömer qanat ependi mundaq dédi: “Amérikida hazir 10 ming etrapida Uyghur bar, ulardin peqet bir nechchisila a'ile ezaliri we uruq-tughqanliri üchün gep qiliwatidu, bashqiliri sükütte turuwatidu, chünki ular xitay hökümitining öch élishidin ensireydu. Xitay hökümiti éhtimal ularning uruq-tughqanliridin paydilinip, ularni jim yürüshke mejburlawatidu. Xitay jasusliri amérikiliq Uyghurlargha téléfon urushni toxtatqini yoq, ular Uyghurlargha téléfon urun tehdit salidu, parakende qilidu, xitaygha qarshi gep qilmasliqni telep qilidu, yaki ularning uruq-tughqanlirini görüge éliwélip gep qilghuzmaydu. Xitay hökümitining dölet atlap tehdit sélishi tüpeylidin hetta dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghur pa'aliyetchilirimu erkin heriket qilalmaydu”

U bu qétim malaysiya bilen hindunéziyege barghandimu xitay jasuslirining parakendichilikidin qutulalmighanliqini, sahibxana döletning yardimi bilen ziyaretlirini xatirjem dawamlashturghanliqini éytip ötti. Andin amérika hökümitining xitay jasuslirigha qarshi tedbir éliwatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Amérika tashqi ishlar ministirliki bilen edliye ministirlikining bu mesilini hel qilishni bashlighanliqigha, amérika fédératsiye tekshürüsh idarisining bu heqte chiqarghan doklatigha rehmet éytimen. Halbuki, xelq'ara jem'iyet bu mesilining kishilik hoquqqa tajawuz qilish ikenlikini tonup yétip, dölet halqighan bundaq tehditni toxtitish üchün heriket qilishi kérek”.

Bredli xulase sözide xitayning chet'ellerde yashawatqan Uyghurlargha dawamliq tehdit sélishi mumkinlikini bildürüp mundaq dédi: “Uyghurlar qoghdinishqa mohtaj. Xitayning tesir küchining éship kétishige egiship, xitay bilen iqtisad we xewpsizlik munasiwetlirini kücheytmekchi bolghan döletler xitay bilen hemkarliship dölet halqighan tehdit peyda qilmaqta. Xitay ottura asiyada sowét ittipaqidin qalghan boshluqni toldurushi mumkin, bu ishlar alliqachan bashlinip boldi. Menche, xitayning uzun muddetlik tehditlirini téximu chongqur tonup yétip, qanun-tüzüm bilen bashqurulidighan mehellilerni qurup, téximu köp usul-charilerni ishqa sélishimiz kérek؛ gherb elliri, ittipaqdash döletler köpligen Uyghurlarni orunlashturghan bolsimu, ular bu döletlerde téximu chong tehditlerge duch kélishi mumkin”.