Jorjtawn muhakimisi: “Uyghur mesilisige dunya üchün némidin bésharet?”

Muxbirimiz eziz
2022.05.11
Jorjtawn muhakimisi: “Uyghur mesilisige dunya üchün némidin bésharet?” Jorjtawn uniwérsitéti sahibxaniliqida chaqirilghan tor muhakime yighinida indi'ana shtatidiki “Roz-xulman téxnologiye instituti” ning dotsénti timosi gros (Timothy Grose) ependi sözlimekte. 2022-Yili may.
Global Georgetown

2021-Yili dékabirda gu'angdung ölkisining bashliqi ma shingruyning Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chu'en'goning ornigha qoyulghanliqi herqaysi axbarat wasitiliridin yer élish bilen birge aridin uzun ötmeyla uning “Re'is shi jinpingning yéngi dewrdiki shinjangni idare qilish istratégiyesini qet'iy dawamlashturimiz” dégen mezmundiki bayanatlirimu köplep melum boldi. Bu hal xitay kompartiyesining Uyghur diyaridiki qirghinchiliq, dep qariliwatqan mislisiz basturush we kontrolluq siyasitini qilchilikmu özgertish niyitide bolup baqmighanliqini téximu ochuq namayan qildi. Ikkinchi türlük qilip éytqanda xelq'araning xitay hökümitini eyiblesh we jazalash chariliri xitay hökümitini qirghinchiliqtin ünümlük halda cheklep qalalmidi. Bu xil ré'alliqqa nisbeten xelq'araning kéyinki qedemde némilerni qilalishi heqqidiki mesililer Jorjtawn uniwérsitéti sahibxaniliqida chaqirilghan tor muhakime yighiniDa yene bir qétim qarap chiqildi.

Jorjtawn uniwérsitéti sahibxaniliqida chaqirilghan tor muhakime yighinida mezkur uniwérsitétining proféssori jéymis milward(James A. Millward) Ependi kirish söz qilmaqta. 2022-Yili may.
Jorjtawn uniwérsitéti sahibxaniliqida chaqirilghan tor muhakime yighinida mezkur uniwérsitétining proféssori jéymis milward(James A. Millward) Ependi kirish söz qilmaqta. 2022-Yili may.
Global Georgetown

Söhbet riyasetchisi, jorjtawn uniwérsitétining proféssori jéymis milward (James A. Millward) Aldi bilen söz élip Uyghur diyaridiki zor qirghinchiliq heqqide qisqiche chüshenche berdi. Proféssor jim milwardning bayan qilishiche, bu jeryanda Uyghurlarning milliy kimliki we diniy kimliki, tili, medeniyiti qatarliq barliq xasliqi yoqitiliwatqan, shuningdek Uyghurlarning zor kölemde mejburiy emgekke sélinishi melum boluwatqan ré'alliqqa qarita amérika bashchiliqidiki bir qisim gherb döletliri “Uyghur” namida bezi qanun layihilirini maqullighan. Emma ma shingruyning yéngidin partiye sékrétari bolup kélishi xitay hökümitining Uyghurlar heqqidiki siyasetliride héchqandaq özgirishning bolmaydighanliqidin bésharet bergen. Yene kélip Uyghurlar mesilisi jiddiy küntertipte boluwatqanda rusiye-ukra'ina urushining bashlinip kétishi, teywen boghuzi we tinch okyandiki xitay zomigerlikining kéngiyishi, xitayda wirus wabasi tüpeylidin chong sheherlerning arqimu-arqidin qamalgha élinishi, bu sewebtin xelq'ara teminlesh zenjiride körülgen özgirishler Uyghurlar mesilisini xelq'araning diqqet merkizide bolushtin cheklep qoyghan. Bundaq zor arqa körünüsh astida xelq'ara jem'iyetning Uyghurlar mesilisige qandaq mu'amilide bolushi oylinip körüsh lazim boluwatqan mesililerdin birige aylan'ghan.

Muhakime ishtirakchiliridin biri, indi'ana shtatidiki “Roz-xulman téxnologiye instituti” ning dotsénti timosi gros (Timothy Grose) bu mesile heqqide aldi bilen öz qarashlirini bayan qildi. Tim grosning qarishiche, Uyghur jem'iyitidiki qirghinchiliq mahiyette xitay hökümiti ijra qiliwatqan bir pütün heriketning bir parchisi bolup, bu xil heriketler yene tibetler we tungganlar rayonidimu oxshimighan shekilde otturigha chiqqan. Emma buning yuqiri pellisi deslep bolup Uyghur jem'iyitide körülgen. Xitay hökümiti Uyghur diyarida ijra qiliwatqan milliy siyasetler eng deslep xitay re'isi shi jinpingning 2016-yilining bashliridiki “Diniy xitaychilashturush” heqqidiki nutuqlirida ashkara otturigha qoyulghan bolsimu dunya buninggha éreng qilmighan. Xitayning asasiy qanunining 36-maddisida békitilgen puqralarning diniy étiqadi heqqidiki maddilarning “Qanunsiz diniy pa'aliyetlerge zerbe bérish” namida cheklinishi, kéyinche bu xil “Qanunsiz” dep qaralghan diniyy étiqadning Uyghurlarni lagérlargha qamashqa bahane bolushi hemde bu xil “Qanunsiz” pa'aliyetlerning bolmasliqigha képillik qilish üchün “Tughqan bolush” siyasitini ijra bolushi dégenler xitay hökümitining islam dinini pütünley yoqatmaqchi boluwatqanliqini bekmu ashkara körsitip bergen. Emma taki lagérlar mesilisi dunyagha melum bolghandin kéyinmu bu hal bir mezgil tosqunsiz dawam qilghan. Aridin besh yil ötkende 2021-yili andin bu ré'alliq “Qirghinchiliq” dep élan qilin'ghan. .

“Kishilik hoquqni közitish teshkilati” xitay bölümining tetqiqatchisi maya wang (Maya Wang) bu heqtiki bezi tereqqiyatlarni qisqiche xulasilep chiqti. . Uning pikriche, xitay hökümiti aldi bilen qanun-nizamlarni tüzüp chiqip Uyghur jem'iyitidiki köpligen hadisilerni “Qanunsiz” dep békitiwalghan. Andin mushu qanunlar boyiche resmiy halda qanunsiz shekilde Uyghurlargha qaritilghan omumiy yüzlük basturushni bashliwetken. Buning bilen Uyghurlar lagér ichide we sirtida oxshashla qirghinchiliqqa uchrashqa bashlighan. Bundaq ehwalda xelq'ara jem'iyet, bolupmu birleshken döletler teshkilati (b d t) gha ‍oxshash dunyawi teshkilatlarning xitayni bu qirghinchiliq üchün jawabkarliqqa tartishi toxtap qalmasliqi lazim iken. Chünki xelq'araning xitay heqqide alghan yéqinqi chariliri xitayning bu xil charilerdin “Tuwiqi sirqiraydighanliqi” ni ispatlighan. Emma b d t kishilik hoquq aliy kéngishining re'isi mishél bachélétning Uyghur diyarini ziyaret qilishi nurghun axbarat wasitilirining diqqitini qozghawatqandimu ularning Uyghurlar heqqidiki doklatni bésip yétiwalghanliqi b d t ning bu mesilidiki “Roli” ning qanchilik ikenlikini namayan qilip bergen. Shunga omumiy jehettin alghanda dunyaning Uyghur jem'iyitidiki qirghinchiliqqa bolghan inkasini bekla yétersiz, déyish qilchilikmu ashuruwetkenlik bolmaydiken. Gerche amérika bu heqte bezi emeliy qedemlerni alghan bolsimu nurghun hökümetler, jümlidin islam dunyasi özlirining dölet menpe'eti üchün Uyghurlar mesilisini “Qurbanliq” qiliwetken. .

Jorjtawn uniwérsitétining dokturanti, xongkongluq siyasiy pa'aliyetchi jéffériy no (Jeffrey Ngo) mu yighinda xongkongluqlar nuqtisidin Uyghurlarning ehwaligha qarap chiqti. Uning qarishiche, Uyghur diyarida, shuningdek tibet we ichki mongghulda bolghan ishlar hazir xitay hökümiti “Yüksek aptonomiye” bergen xongkongda otturigha chiqmaqta iken. Bolupmu xitayning tarixida köp qétim ispatlan'ghan ré'alliqning biri merkiziy hökümetning yiraqtin chégra rayonlarni kontrol qilishi héchqachan ular kütkendek netije bermigen. Buning üchün ular herqachan “Eng ünümlük” dep yekün chiqarghan charilerning biri zorluq küch arqiliq basturush bolghan. Nöwettiki Uyghur jem'iyiti yaki yéngidin “Chégra rayon” gha ayliniwatqan xongkong jem'iyiti duch kéliwatqan ré'alliq del mushu xil qarashni menbe qilghan. Halbuki xongkong jem'iyiti Uyghurlarning béshigha kéliwatqan külpetlerge, jümlidin 2009-yilidiki ürümchi qirghinchiliqigha héchqanche heyran qalmighan, shuningdek buni özliri bilen alaqisi yoq ishlar qatarida ötküzüwetken. Emma aridin on yil ötkende bu ishlarning öz béshigha kélishi ularni bekmu-tang qaldurghan. Xongkongning yéngi rehberlik kolléktipining Uyghur diyarigha ziyaretke bérip u jaydiki “Térrorluq” qa qarshi heriketlerdin tejribe ögenmekchi bolushi, “Terbiyelesh merkizi” arqiliq kishilerni özgertishke meptun bolghanliqi qatarliqlar xongkongning kelgüsi üchün yéngi “Modél” bolghusi shekillerni teyyarlawatqanliqidin bérilgen signal iken. Bolupmu ötken besh yilda Uyghur diyarida bolghan zulumlar bolsa yéqin kelgüside xongkongluqlarning béshigha kélishi hazir muqerrerliship qalghan ishlar iken. Xongkongda boluwatqan basturushning sayiliri hazir makaw rayonidimu körülmekte iken. Xitay nawada teywenni öz qoligha alsa u jaydiki ishlarmu buningdin jiq perq qilmasliqi mumkin iken. Xitayning zulum we basturushliri ene shu yosunda hazir dunyagha yéyiliwatqanda buninggha bir heqiqiy menidiki chare körüsh dunya üchün bir muhim sinaq bolup qalmaqta iken.

Yighin ishtirakchilirining qarishiche, xitay hökümitining ‍ene shu yosunda Uyghurlarni “Térrorluq” qa baghlap basturushidin shaxlighan zulumliri deslep anda-sanda qarshi pikirlerge téma bolghandin bashqa xelq'arada chong tesir qozghiyalmighan. Xelq'aradiki bu xil perwasizliq bolsa xitay hökümitining basturush we zulumlarni kölem we derije boyiche zor derijide yükseldürüshige yochuq hazirlap bergen. Hazir bolsa xitayning xelq'arada shunche köp tenqid we jaza charilirining otturigha chiqqanliqigha qarimay bu ishlarni téximu kéngeytishke zéhin qoyuwatqanliqi dunyagha bérilgen bir küchlük signal bolushi kérek iken. Emma dunya hélihem xitayni “Chong bazar” we “Iqtisadiy bulaq” dep qarawatqanliqi üchün xitayning cheklimisiz halda zulumni kéngeytishige süküt qilmaqta iken. Eger bu hal dawam qiliwerse tarix ularning “Alghinidin bergini köp” bolup qélishini ispatlap qélishi éhtimalgha bekmu yéqin iken. Shunga Uyghurlar mesilisi mahiyette dunya üchün bekmu chong bir ré'alliqning achquchi bolup qéliwatqan bolup, bu mesilige qandaq mu'amilide bolush hazir dunya üchün bekmu chong bir sinaqqa aylanmaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.