Mehdi hesenning “Yüzleshtürüsh Head to Head” pirogrammisida wéktor gaw bilen Uyghurlar arisidiki keskin munazire heqqide analiz

9-Awghust eljezire téléwiziyesining “Yüzleshtürüsh” ( Head to Head) Pirogrammisida, dangliq zhurnalist mehdi hesen riyasetchilikide bir söhbet pirogrammisi élip bérildi. Mezkur söhbet pirogrammisigha xitayning “Yersharilishish aqillar ambiri” mu'awin mudiri wéktor gaw (gaw jikey) we bir qanche Uyghur, tibet, teywenlik öktichiler qatnashqan. Gerche söhbetning témisi “Shi jinping rehberlikidiki xitay urushqa qarap méngiwatamdu?” bolsimu, emma Uyghur irqiy qirghinchiliqi, tibettiki kishilik hoquq mesilisi we teywen duch kéliwatqan xitayning urush tehditi qatarliqlargha alaqidar munaziriler söhbet keypiyatini yuqiri pellige kötürgen. Söhbette amérikadiki Uyghur adwokat reyhan es'et bilen londondiki Uyghur sha'iri eziz eysa elkünlerning wéktor gaw bilen yüzleshtürülüshi, wéktor gawni neq meydanda osal ehwalgha chüshürüp qoyghan. Pütkül söhbet jeryanida wéktor gaw gerche xitayning jinayetlirini aqlash üchün köp tirishqan bolsimu, emma xitayning Uyghur qatarliq millet üstide ötküzüwatqan jinayetlirini aqlashta qiyin ehwalgha chüshüp qalghan. Shuningdek u mehdi hesenning arqa-arqidin yaghdurghan Uyghurlar we shi jinpingning diktatorluqi, teywen hem xitaydiki hakimmutleqlik mesililirige a'it so'alliri aldida kishilerni qayil qilarliq jawab bérelmey ganggirap qalghan. Hetta, bir musteqil bilim adimi emes belki xitay kompartiyesining aldin progirammilap qoyghan awazi süpitide söz qilip, pirogramma qatnashquchilirining külkisige qalghan.

Undaqta biz gepni wéktor gawning Uyghurlar heqqide néme dégenliki bilen bashlayli.

Mehdi hesen wéktor gawdin xelq'ara kechürüm teshkilati we kishilik hoquqni közitish teshkilatning doklatida déyilgen milyon yaki 500 ming Uyghurning jaza lagérlirigha qamalghanliqini sorighanda, wéktor gaw bu sanni pütünley inkar qildi. Lékin lagérlarning mewjutluqini we Uyghurlarning u yerge qamalghanliqini inkar qilmidi. Wéktor gaw, mehdi hesenning “U halda siz manga jaza lagérigha qamalghan Uyghurlarning éniq sanini béremsiz?” dégen so'aligha türlük gep oynitishlardin kéyin axiri “Az sandiki sherqiy türkistan bölgünchiliri” ning lagérlargha qamalghanliqini bildürdi. Bu chaghda riyasetchi mehdi hesen neq meydandiki reyhan esetni wéktor gaw bilen yüzleshtürdi. Reyhan eset öz inisining ezeldin musteqilliq bilen alaqisi bolmighanliqini, eksiche xitay hökümiti teripidin milletler ittipaqliqini yaxshilashtiki ülgilik yashlar qatarida teqdirlen'genlikini éytti. Emma wéktor gaw yene diniy esebiylikning xitaydiki 20 dek musulman millet ichide peqet Uyghurlardinla chiqidighanliqi, néme üchün qazaqlar yaki bashqa milletler musteqilliq dewasi qilmaydighanliqi heqqide reyhan esetning oylinip körüshini tewsiye qilishi bilen özining “Peqet sherqiy türkistan bölgünchilirila lagérgha qamaldi” dégen sözining yalghanliqini chandurup qoydi.

Démek, wéktor gawning yuqarqi bayanliridin melum bolghini, lagérlargha qamiliwatqini atalmish “Sherqiy türkistan bölgünchiliri” emes, belki Uyghurlar! bu yerde kishini heyran qalduridighini shuki, wéktor gawning sözi boyiche bölgünchilik qiliwatqini Uyghurlar bolghaniken, néme üchün “Uyghurni tilgha. Almay, “Sherqiy türkistan bölgünchiliri” dep ataydu? bu so'alimizgha elwette wéktor gawning “Néme üchün xitaydiki 20 dek musulman millet ichide peqet Uyghurlarla bölgünchilik qilidu? néme üchün qazaqlar yaki bashqa milletlerning bundaq dewasi yoq?” dégini toluq jawab bolalaydu!

Londonda yashaydighan Uyghur sha'iri eziz eysa elkünning wéktor gawdin özining 82 yashqa kirgen anisi bilen 7 yildin buyan körüshelmigenlikining sewebini sorighinida, wéktor gawning “Shinjang xitayning ayrilmas bir qismi” ikenlikini we bir xitay siyasitini étirap qilsa körüsheleydighanliqini déyishimu, neq meydan tamashibinlirining mesxirisige qaldi. Chünki weten sirtida yashawatqan bir Uyghurning öz wetinidiki uruq-tughqanliri bilen téléfon alaqisi qilishida “Xitayni étirap qilish” qa mejburlinishi insaniyet tarixida körülmigen bir bimenilik déyishke bolatti.

Söhbetke qatnashqan tibetlik bir kishimu wéktor gawdin chet eldiki tibetliklerning öz wetinige qaytip, tughqan yoqlishigha izchil yol qoyulmay kéliwatqanliqini sorighinida, wéktor gaw “Tibet yüen sulalisidin tartip xitay térritoriyesige kirgüzülgen. Shunga tibet xitayning zémini, sen yaxshi kör yaki körme, tibetni xitayning zémini dep étirap qilmisang, wetiningge menggü qaytalmaysen” dep jawab berdi. Külkilik yéri atalmish yüen sulalisining xitaylar bilen qilche alaqisi yoq bolghan mongghul impératorluqi ikenliki hemmige ashkara tarix idi. Hetta “China” dégen atalghuning bir jughrapiyelik orunni körsitishtin, bir döletni körsitishke özgirishimu manju impératorluqining aghdurulushidin kéyin yüz bergen déyishke bolatti. Jungxu'a xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, “China” sözining xitay milliti(汉族) dégen sözning in'glizche terjimisi süpitide teshwiq qilinishi China dep atilip kelgen bu jughrapiyelik orunning tarixini pütünley astin-üstün qilip özgertiwetti. Shundaqla dunya tarixida “China” dep atalghan jughrapiyelik orunlarning hemmisining atalmish xitay milliti (汉族)ning tarixtin buyanqi tupraqliri ikenlikidek xata bir chüshenchining xelq'arada omumlishishigha asas saldi. Derweqe, bügün xelq'arada “China” dégenlik xitay milliti dégenlik bolup qobul qilindi. Mezkur söhbette wéktor gawning “Shinjang, tibet, teywen qatarliq jaylarning hemmisining xitayning tarixtin buyanqi ayrilmas bir qismi” dégen depdebilik bayanlirimu del yuqarqi köz boyamchiliqqa asaslan'ghanliqi éniq idi.

Démek, mana mushundaq saxta tarix yasash we xelq'aragha qobul qildurush netijiside, xitayning atalmish “Zémin pütünlükini qoghdash” üchün “Bölgünchiler” ni yoqitishi xelq'ara qanunlargha uyghun herikettek körünüshke bashlidi. Xitay da'irilirining bundaq saxtipezliki heqiqeten “36 Tedbir” diki “Köz boyamchiliq tedbiri” ning özi dések héch artuq ketmeydu. Chünki xitayda “36 Tedbir” ni hayatliq desturi süpitide qollinish alliburun bir adetke aylan'ghan. “Köz boyamchiliq tedbiri” de mexpiy heriketni kishiler qilche guman qilmay ashkara heriketler bilen niqablash, düshmenni yéngishning eng yaxshi usuli dep körsitilgen. Yeni, xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq jinayitini “Sherqiy türkistan bölgünchilirige qarshi xitayning zémin pütünlükini qoghdash” dep teshwiq qilishimu “36 Tedbir” diki “Köz boyamchiliq tedbiri” ning del özidur! yeni, xitayning Uyghur namining ornigha, sherqiy türkistan atalghusini ishlitishi emeliyette, Uyghur irqiy qirghinchiliqini pantürkizm we pan islamizimchiliq dep qarilap kelgen sherqiy türkistan atalghusi astigha yoshurush arqiliq, özini yolluq körsitishni meqset qilidu.

Undaqta xitay kompartiyesi hökümitining Uyghur qatarliq xitay bilen héch alaqisi bolmighan milletler üstidiki zomigerliki, tarixni burmilap, bashqilarning zéminlirini mustemlike qilishi, yerlik milletlerge irqiy qirghinchiliq yürgüzüshi yene qanchilik dawamlishishi mumkin? nöwette bu mesilige héchkim éniq bir jawab béreligen emes. Emma bir nerse éniqki, tarixtin buyan adalet her waqit jahalet üstidin ghalip kelgen. Yalghanchiliqning ashkarilinishi bir waqit mesilisi xalas. Yeni, xitay kompartiyesi hökümitining öz jinayetlirini wéktor gawdek xelqi'alem aldida bilip-bilmey étirap qilishigha egiship, xitay kompartiyesining saxtipezlikliri kishilerni qayta aldiyalmaydighan künler haman kélidu. Uyghur qatarliq milletler duch kelgen qismetlermu ene shu chaghda choqum axirlishidu!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]