Qeyser ko: “Nuriy türkelning kechürmishliridin Uyghurlarning derdige nezer” (1)

Nöwette bir milyondin artuq Uyghurning “Öginish merkizi” namidiki yighiwélish lagérlirigha qamilishi xelq'aradiki eng zor xewer témiliridin bolup qaldi. Undaqta, bundaq chong weqe mana mushundaq halda resmiy royapqa chiqquche qandaq bolup jahan ehlining diqqitini qozghimay qaldi? bu heqtiki alaqidar mesililerni sherhleshte eng yaxshi we éniq bolghan jawab yenila Uyghurlarning özliridin chiqidu, dep qarighan dangliq tor riyasetchisi qeyser go bu mesilide aldi bilen amérikidiki Uyghur adwokat, siyasiy pa'aliyetchi nuriy türkelge muraji'et qilidu. U yene ikkinchi dunya urushi mezgilide gitlér gérmaniyesining yehudiylarni qirghin qilishidin aman qalghan yehudiylarning perzentidin jéréméyni bu söhbetke teklip qilidu.

Bu üch kishining söhbiti bashlan'ghanda aldi bilen qeyser ko söz élip, nöwette “Qayta terbiye élish merkizi” dep atiliwatqan lagérlargha bir milyondin artuq Uyghurning qamilishi heqqide gep teshti. U aldi bilen bu xil lagérlargha qamalghan Uyghurlarning köp qismining “Islam esebiyliki” bilen eyiblen'genlikini, emma bu “Esebiylik” ning konkrét ipadiliri herqachan saqal-burut qoyush, teqwa bolush yaki halal yémeklik yéyish we yaki haraq tashlash dégendek ishlar boluwatqanliqini bildürdi.

Jéréméy bu heqte söz élip özining eng deslep “Bir milyondin artuq Uyghur lagérlargha qamalghan” dégen melumatlarni anglighanda bir yehudiy bolush süpiti bilen derhalla natsistlar gérmaniyesi zamanisidiki mudhish tarixni eske alghanliqini bildürdi. Shuningdek bu heqtiki melumatlarning qaysi derijide chin ikenlikini méga rajagopalan, jérriy shi, josh chin, adryan zénz qatarliqlarning tepsiliy bayanliridin toluq körüwalghili bolidighanliqini, shu sewebtin b d t munbiride xitay hökümiti deslep bu lagérlar heqqidiki melumatlarni inkar qilghan bolsimu, yéqindin buyan bu hadisilerning dunyawi témigha aylinishigha egiship xitay hökümitining mushu xildiki lagérlarning mewjutluqini ten alghanliqini tekitlep ötti.

Shuningdin kéyin programma riyasetchisi qeyser ko söz élip, bügünki söhbetning asasliqi bu lagérlar heqqide emes, belki bu lagérlar mesilisi bilen munasiwetlik ehwalning muhajirettiki Uyghur jama'itige qandaq tesir körsitiwatqanliqi hemde ularning bu mesilini xelq'aragha anglitish arqiliq xitay hökümitige bésim ishlitishke tirishchanliq körsitiwatqanliqi heqqide ikenlikini éytip, Uyghurlargha wakaliten söz qilishqa washin'gton shehiridiki Uyghur adwokat, siyasiy pa'aliyetchi nuri türkelni teklip qilghanliqini bayan qildi.

Nuri türkel söz élip aldi bilen özining pütkül a'ile boyiche “On yilliq maliman” mezgilide qandaq qabahetlik we paji'elik künlerni bashtin kechürgenlikini eslep ötti. Özining baliliq mezgilide béshidin ötken qara künlerning tesiride hemde kéyinki waqitlarda ata-anisining terbiyesi jeryanida özide mustehkem bolghan Uyghur milliy kimlik qarishini tiklep chiqqanliqini, bolupmu özining qeshqerdiki Uyghurche mektepte Uyghur ma'arip terbiyesi körüsh, kéyinche ürümchi we shi'en sheherliride oqush jeryanida xitayche tilnimu ongushluq öginip chiqqanliqini sözlep ötti.

Nuri türkelning eslishiche, 1980-yillarning axiri, 1990-yillarning bashlirida, yeni nuri türkel xitay ölkiliridiki chong sheherlerdin biri bolghan shi'en shehiride aliy mektep hayatini bashtin kechürüwatqanda xitay jem'iyiti omumiy jehettin bir zor özgirish dewrini bashtin kechürüwatqan idi. Bu mezgillerde meshhur bolghan “1989-Yilidiki tyen'enmén qirghinchiliqi” dégendek weqeler yéngidin basturulup, xitay jem'iyiti sirtqa qarita resmiy échiwétilgen idi. Shu sewebtinmu xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyaset we tedbirliride téxi undaq ashkara hujum mezmunliri yoq idi. Xitay hökümitimu ashkara halda Uyghurlargha qarshi hujumgha ötmigen bolghachqa, xitay xelqidimu Uyghurlargha nisbeten undaq düshmenlik qarishi yoqning ornida idi. Nuri shu waqitlarda ichkiridiki xitay oqughuchilarning özliridek Uyghur oqughuchilarni hemishe chet'ellik, dep oylap qalidighanliqini hemde özlirige chet'ellikler mu'amiliside bolidighanliqini sözlep ötti.

Nuri türkelning baliliq mezgilide u we uning a'ilisi bashtin kechürgen qabahetlik yillar 1960-yilliridiki köpligen Uyghur a'ililirige, shundaqla xitay a'ililirigimu oxshap kétidighan külpetlerni qaldurup ketken. Emma nurining pikriche, 1990-yillardin kéyin bash kötürüshke bashlighan milliy mesililerde Uyghurlar tedrijiy yégane hujum nishani bolup kelgen. Bolupmu 1991-yilidin bashlap musteqil bolushqa bashlighan ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetlerning “Sherqiy türkistan” dep atiliwatqan Uyghur diyarining béqinida bash kötürüshi bilen xitay hökümiti pay-pétek bolushqa bashlighan. Sowét ittipaqigha oxshash gümürülüp chüshüshni esla xalimaywatqan xitay hökümiti Uyghurlarda peyda boluwatqan téximu köp erkinlik arzusigha qarita “Qattiq zerbe bérish” bilen inkas qayturghan. Shuning bilen 1990-yilidiki “Barén weqesi” ni basturush, 1997-yilidiki “5-Féwral ghulja weqesi” qatarliq qanliq weqeler arqimu arqidin yüz bergen.

Nuri türkelning pikriche taki 2001-yilidiki “11-Séntebir weqesi” harpisigha qeder xitay hökümiti Uyghur jem'iyitide “Bölgünchi” küchlerning mewjutluqini, bu xil küchlerge zerbe bermigende ularning “Dölet menpe'eti” ge éghir ziyan peyda qilidighanliqini éytip kelgen. Hetta “11-Séntebir weqesi” din ikki hepte ilgiri ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida xitay hökümiti “Shinjang hazir tolimu bixeter rayon. Herqaysi jaylardiki sodiger we karxanichilarning bu rayon'gha köplep meblegh sélishini qarshi alimiz” dep jakarlighan. Emma nyu-yorktiki qoshmaq bina hujumgha uchrighandin kéyin xitay hökümiti bir yumilapla özlirining “Térrorluqning qurbanliri” ikenlikini dawrang qilishqa bashlighan. “11-Séntebir weqesi” ni altundek bir purset dep bilgen xitay hökümiti derhalla amérika bashchiliqidiki “Térrorluqqa qarshi urush” qa pa'al qatniship, xitay xelqige özlirining “Térrorchi” küchler bilen urush qiliwatqanliqini teshwiq qilishqa kirishken.

Nuri türkel shu ishlarni esligech, bu xil “Térrorluqqa qarshi turush” namida Uyghurlarni basturushning 2009-yiligha qeder dawam qilghanliqini, üzlüksiz dawam qilghan basturushning aqiwitide shu yili Uyghurlar tarixidiki bir qétimliq dewr bölgüch zor weqening barliqqa kelgenlikini söhbet ishtirakchilirining yadigha saldi.

Bu söhbetning dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.