Qeyser ko: “Nuriy türkelning kechürmishliridin Uyghurlarning derdige nezer” (2)

Uyghurlar mesilisining qandaq bolup hazirqidek dunyawi chong témilardin bolup qélishi heqqide bashlan'ghan mexsus söhbette tor riyasetchisi qeyser ko we yehudiy analizchi jérémiyning Uyghurlar heqqidiki so'alliri bu söhbetning alahide méhmini, Uyghur siyasiy pa'aliyetchi nuri türkelning biwasite kechürmishliri bilen tebi'iy halda birikip ketken idi. Shu qatarda söhbettiki muhim nuqta Uyghur hazirqi zaman tarixidiki eng zor weqelerdin biri bolghan “5-Iyul ürümchi weqesi” ge taqalghanda, qeyser ko bu weqening nuri türkel we bashqa köpligen Uyghur ziyaliylirigha qandaq tesir qaldurghanliqini soridi.

Nuri türkel shu waqittiki ehwallarni qisqiche eslep ötkendin kéyin “5-Iyul weqesi” yüz bérishtin ilgirimu “Uyghurlar ijtima'iy we siyasiy jehetlerdin bozek qiliniwatidu” dep qarap kelgenlikini, emma özining héchqachan Uyghurlarning orni bu derijige chüshüp qalidu, dep oylap baqmighanliqini tilgha aldi. Shu qétimliq weqe nuri we bashqa Uyghur ziyaliylirining kespiy we adimiylik hüjeyrilirige bekmu zor tesir körsetken. Uyghurlarning wetinide milliy ziddiyet we milliy zulumning mewjutluqi hemmige ayan pakitlar bolsimu, 1990-yillardin tartip taki 2009-yilighiche hemde shuningdin tartip 2016-yilighiche bolghan uzun mezgilde Uyghurlarning ehwali omumen barghanséri yamanliship mangghan. Shu sewebtin hazirqi weziyetni “Uyghur tarixidiki eng zulmetlik dewr” dep qarashqa bolidiken.

Analizchi jérémiy bu heqte so'al qoyup “Uyghurlarning ehwali hazirqidek adettin tashqiri yamanliship kétiwatqan halqiliq peytte siz gherb dunyasida Uyghurlar we Uyghur dawasi üchün söz qilishta serkilik rolini oynawatisiz. Bu heqte siz shexsen qandaq oylaysiz?” dep soridi.

Nuri türkel özining Uyghur dawasigha qedem bésishining 2002-yilida amérika Uyghurlirining eng chong ammiwi teshkilati bolghan “Amérika Uyghur birleshmisi” ning re'isi bolup saylinishi hemde “Uyghur insan heqliri qurulushi” teshkilatini qurup chiqishqa aktip ishtirak qilishi bilen bashlan'ghanliqini tekitlep ötti. Shuning bilen birge nuri türkel özining erkin dölettiki hör insan bolush süpiti bilen Uyghurlar üchün söz qilishni exlaqiy mejburiyet, dep qarap kelgenlikini, özining ma'arip terbiyesi körgen erkin insan bolushtek alahidilikini jari qildurushning heqiqetni sözleshtinmu yaxshiraq yoli yoqluqini, buning üchün peqet yéterlik jür'et bolsila kupaye qilidighanliqini bayan qildi. Nurining qarishiche, Uyghurlardek awazi öchürüp tashlan'ghan mehkum milletning awazini tashqi dunyagha anglitishta erkin dunyada téximu köp kishiler Uyghurlar üchün kökrek kérip otturigha chiqishi lazim iken. Chünki süküt qilishning özi zalimliqqa shérik bolghandek bir ish iken.

Shuningdin kéyin söhbet asasliqi mushu xil jür'etning hasil bolushigha tosqun bolghuchi amillar, jümlidin bu xildiki kishilerning wetendiki uruq-tughqanlirining parakendichilikke uchrishi, bolupmu perzent bolghuchining ata-aniliri yardemge eng mohtaj boluwatqan mezgillerde eng eqelliy perzentlik burchinimu ada qilishqa qadir bolalmasliqi, yene kélip bu xildiki jür'etlik kishilerning erkin dunyada turupmu xitay hökümitining biwasite yaki wasitilik parakende qilishigha uchrishi heqqide boldi.

Shuningdin kéyin söhbetning témisi nöwette Uyghurlarning heq we hoquqliri üchün xizmet qiliwatqan Uyghur teshkilatliri heqqide boldi. Bolupmu nuri türkel biwasite xizmet qilip baqqan muhajirettiki Uyghur teshkilatliri hemde bularning meqsiti, ularning perqi hemde ularning axirqi nishanining néme ikenliki qeyser ko we jérémiyni qiziqturuwatqan ortaq téma idi.

Nuri bu mesililerge jawab bérip hazirqi weziyette Uyghurlarning asasliq teshkilatidin üchi barliqini tilgha aldi. Ularning eng chongi gérmaniyening myunxén shehiridiki dunya Uyghur qurultiyi bolup, 2004-yili qurulghan hemde shuningdin buyan izchil halda xitay hökümitining hujum obyékti bolup kelgen؛ ikkinchisi, 1998-yili bir türküm Uyghur ziyaliyliri qurup chiqqan “Amérika Uyghur birleshmisi” bolup, bügün'giche bolghan 20 yilliq tarixida amérikidiki Uyghur jama'itining türlük namayish we xatirilesh pa'aliyetlirini teshkilleshte, shuningdek amérika hökümet da'irilirige Uyghurlarning ehwalini anglitishta aktip rol oynap kelmekte iken؛ 2004-yili qurulghan Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilati bolsa Uyghurlarning heq we hoquqliri sahesi boyiche tetqiqat we höjjetlik melumatlarni teyyarlash bilen meshghul bolmaqta iken. Bu üch teshkilat öz'ara hemkarliq asasida ish körüwatqan bolup, ular birdek tinchliq sheklide “Sherqiy türkistan” dep atiliwatqan rayondiki Uyghurlarning öz teqdirini özi belgileshtek axirqi nishanigha yétishni nishan qilmaqtiken.

Shuningdin kéyin qeyser ko qayturup so'al qoyup, xelq'arada Uyghurlarning “Térrorluq” bilen baghlinip qélishi hemde 22 Uyghurning dunyagha meshhur gu'antanamo türmisige qamilishini qandaq chüshinish lazimliqini soridi. Nuri özining gu'entanamodiki Uyghurlar üchün ishligen xizmitining öz hayatidiki eng ehmiyetlik kespiy ishlarning biri bolghanliqini tekitligech, 2004-yillardin bashlap metbu'atlargha chiqishqa bashlighan gu'entanamodiki Uyghur mehbuslarning emeliyette pakistanliq malchilar besh ming dollardin sétiwetken Uyghur musapirlar ikenlikini, nechche yillargha sozulghan soraqlar jeryanida axiri aqlinip chiqqanliqi, amérika hökümitiningmu ularni “Düshmen jengchisi emes” dep höküm chiqarghanliqini, shulardin bérmudagha yerleshtürülgen Uyghurlarning yéqinda en'gliyedin wetendashliq we pasport alghanliqini qisqiche qilip bayan qildi.

Axirida söz témisi Uyghurlar bügünkidek “Eng zulmetlik basquch” ta turuwatqanda türkiye we bashqa musulman ellirining bu mesilige bolghan mu'amilisi heqqide boldi. Nuri türkel bu heqte söz qilip 2017-yilidin buyan musulman döletliri, musulman dahiyliri yaki musulmanlar jama'itining xitay hökümitini tenqidlep baqmighanliqini, Uyghurlar duch kéliwatqan zulumgha qarita ashkara hésdashliq qilip baqmighanliqini tekitlep ötti. Nuri türkelning pikriche, türkiyening bash ministiri rejep tayyip erdoghan 2009-yilidiki ürümchi “5-Iyul weqesi” mezgilide buni “Qirghinchiliqtin bashqa nerse emes” dep ashkara eyibligen hemde xitayni tenqidligen idi. Uyghurlarning türk tarixidiki pewqul'adde orni tüpeylidin Uyghurlarning türkiyede bundaq zor qollashqa ige bolushi xitay hökümitini bekmu perishan qilghan. 2014-Yilidin kéyin türkiyening bir qatar péshkelliklerge duch kélishi hemde amérika bilen bolghan munasiwitining yirikliship qélishidin epchillik bilen paydilan'ghan xitay hökümiti tézdin Uyghurlarning bu qollighuchisini özlirining “Ittipaqdishi” gha aylanduruwalghan. Buning bilen türkiye hökümiti resmiy halda “Türkiye tupriqida xitayning zémin pütünlükige ziyan yetküzidighan herqandaq pa'aliyetning yüz bérishige yol qoymaymiz” dep jakarlighan.

Melum bolushiche, nöwette Uyghurlarning pütkül millet boyiche hujum nishani bolushi dunyawi chong témilardin bolush bilen birge xitay hökümitining Uyghurlarni qandaq basturuwatqanliqini, Uyghurlarning “Térrorchi” emes, belki mustebit tüzüm astida éziliwatqan bir xelq ikenlikini dunyagha eng yarqin körsitip bériwatqan hadisilerdin bolmaqta iken.