Nottingxam uniwérsitétida Uyghur diyaridiki zor tutqun témisida muhakime yighini échildi

Uyghur jem'iyiti éghir krizisqa duch kéliwatqanda bu heqtiki alaqidar mesililer yalghuz herqaysi hökümetlerning we axbarat wasitilirining diqqitide bolushtin bashqa yene bir qisim aliy mekteplerdimu qiziq témilardin bolup qalmaqta. Jümlidin en'gliyediki dangliq aliy bilim yurtlirining biri bolghan nottingxam uniwérsitéti mezkur uniwérsitétta oquwatqan oqughuchilargha Uyghurlar hemde ular hazir duch kéliwatqan éghir paji'eler heqqide janliq bir meydan léksiye bérish üchün nottingxam uniwérsitétning proféssori rayan sam, london uniwérsitéti qarmiqidiki sherqshunasliq we afriqa tetqiqati institutining oqutquchisi rachél xarris, yéngi qel'e uniwérsitétining oqutquchisi jo'anna simis finléy qatarliqlarni teklip qilip “Xitaydiki Uyghurlarning tutqun qilinishi” témisida yumilaq üstel muhakime yighini achti.

Bu qétimqi yighinning riyasetchisi, nottingxam uniwérsitétining proféssori kasarén adanéy xanim aldi bilen köpligen oqughuchilarning mushundaq bir témigha qiziqqanliqigha rehmet éytish bilen birge bügünki muhakime yighinida söz qilghuchi mutexessislerni bir-birlep tonushturup chiqti.

Aldi bilen uzun yillardin buyan Uyghur folklori boyiche izdiniwatqan ijtihatliq alimlardin doktor rachél xarris söz aldi. U nöwette mushundaq bir ilmiy muhakime yighinini uyushturushning neqeder muhimliqini tekitligech hazirning özide Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydighan ashu yiraq makanda zadi némilerning boluwatqanliqining köpligen kishiler üchün namelum ikenlikini bildürdi. U shuninggha ulapla Uyghurlar diyarining omumiy ehwali we yéqinqi zaman tarixi heqqide qisqiche melumatlar bergendin kéyin xitay hökümitining “Térrorluq we esebiylikke qarshi turush” sho'ari astida Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini hujum nishani qiliwatqanliqini, hazir Uyghurlar diyarining hemmila yéride qatmu-qat tekshürüsh nuqtiliri tesis qiliniwatqanliqini, shundaqla shiddet bilen köpiyiwatqan lagérlargha bir milyondin artuq “Siyasiy jehettin gumanliq” Uyghurning qamalghanliqini, bu Uyghurlarning ashu lagérlarda islam dini bilen alaqidar bolghan barliq mezmunlargha qarshi chiqishqa mejburliniwatqanliqini, emdilikte bolsa pütün dunyaning qattiq bésimi astida xitay hökümitining bu xil lagérlarni “Kespiy terbiyelesh mektipi” dep köp boyamchiliq qiliwatqanliqini chüshendürdi.

Arqidin söz alghan doktor rayan sam nöwette xitay hökümitining néme üchün “Pütkül milletni özgertish” tek bu xildiki ijra qilish mumkinchiliki bolmighan siyasetlerni ijra qilishqa shunche mehliya bolup kétishi heqqide toxtaldi. U nuqtiliq qilip mundaqla bir qarimaqqa xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan hazirqi milliy siyasitining meqsiti we buninggha munasiwetlik mesililerni chüshinish qiyin ikenlikini, bu mesililerni chüshinish üchün bularni jezmen chong bir “Siyasiy sehne” ge qoyup qarash lazimliqini bildürdi. Shuningdek bu halni yighinchaqlighanda “Yatlarning hökümranliq muhiti” ichide boluwatqan hadisiler, dep teswirleshke bolidighanliqini tekitlidi. Uning pikriche, manjular qurghan ching sulalisi 1759-yili bu rayonni ishghal qilip uninggha “Shinjang” dep nam qoyghandin buyan bu rayonni xitay dölitining bir parchisigha aylanduruwétish urunushi toxtap qalmighan. Bu yüzlinish zamanimizgha qeder dawam qilghan bolup, xitay kompartiyesi buninggha her xil siyasiy namlarni qoyush arqiliq ijra qilip kelgen. Taki 2014-yiligha qedermu xitay hökümiti “Uyghurlarning köp qismi xenzular bilen birge yashashni arzu qilidu. Peqet bir ochum niyiti buzuq kishiler chet'eldiki buzuq unsurlarning qutritishi arqisida chong yaxshi weziyetke buzghunchiliq qilmaqchi bolghan” dep “Bölgünchilik” we “Térrorluq” ni “Bir ochum buzuq Uyghurlar” gha mensup qilip kelgen. Halbuki 2018-yiligha kelgende bu xildiki “Buzuq Uyghurlar” ning sani alliqachan bir milyondin éship ketken. Shundaqla bu sanning dawamliq éship méngiwatqanliqi melum.

Eng axirida söz alghan doktor jo'anna simis finléy nuqtiliq qilip hazir hemmila jayni qaplighan zor tutqunning Uyghur jem'iyitige qandaq selbiy özgirishlerni élip kéliwatqanliqi heqqide toxtaldi.

Doktor jo'annaning éytishiche, u ötken 27 yil jeryanida köp qétim Uyghurlar diyarigha bérip kelgen bolsimu, u bu jaydiki ehwalning héchqachan 2018-yili yaz ayliridikidek qabahet we wehimige tolghanliqini hés qilip baqmighan. Uni hemmidinmu bek heyran qaldurghan ishlarning biri Uyghurlarning héchqandaq jayda, hetta öz öyliridimu özini bixeter hés qilalmasliqi, hemmila jayda “Qulaq” bar, deydighan qarashning omumliship bolghanliqi, shu sewebtin barliq Uyghurlarning xiyalidin kechken ishlarnimu éghizidin chiqiralmas bolup qalghanliqidur.

U bu heqte mundaq deydu: “Hemmila jayda meschitler bosh qalghan, meschitlerni toldurup turidighan jama'etning ornini bolsa xitay bayriqi igiligen, réstoranlarning héchqaysisida ‛halal‚ dégen belgini körgili bolmaydu. Yerlik Uyghurlarda héchqandaq teqwadarliq alametlirini körgili bolmaydu. Men bu jeryanda ikki Uyghur bilen uchrashtim. Biri bilen kechqurun, yene biri bilen tün nisbide körüshken bolsammu ular men bilen olturghili unimidi, gepmu qilmidi. Ularning chiray ipadisidin men roshen qorqunch tuyghulirini hés qilip yettim. Kishilerning chiray ipadisidiki bu xil ortaq qorqunch tuyghusini men 2016-yili séntebir éyida ürümchige barghanda hés qilishqa bashlighan idim. Shu waqitta chén chu'en'goning tibettin yötkilip kelginige téxi birnechche ayla bolghan iken. Men özümning tonush Uyghurlirimdin bireylen bilen awwal bir ashxanida uchrashtuq. Tamaqtin kéyin biz uning öyige barduq. Heyran qalghinim bu xanim meyli ashxanida tamaq yewatqanda bolsun yaki öyide manga chay quyuwatqanda bolsun ikki gepning biride ‛dölitimizning shinjang siyasiti hazir bek yaxshi bolup kétiwatidu‚ dégenni tekrarlap qoyatti. Birnechche kündin kéyin u méni sheherge anche yiraq bolmighan bir taghliq rayon'gha oynighili élip bardi. Ikki sa'etche mashiniliq yol yürüp, birnechche tekshürüsh nuqtiliridin ötkendin kéyin u mashinisini meydan'gha toxtitip qoydi. Andin biz taghqa yamishishqa bashliduq. Taghning xéli égiz bir yérige barghanda u etrapqa bir qariwétip ‛rastini désem, sizge deydighan shunche jiq geplirim bar idi. Emma ularni öyde yaki mashinida we yaki héchqandaq yerde dégili bolmaydu. Désemmu buni héchkim anglap qalmasliqi lazim‚ dédi.”

Jo'anna zalda olturghanlargha hazir Uyghurlar diyaridiki ehwallarni tonushturghach hazir hemmila jayda bes-munazire qozghawatqan lagérlar mesilisining pütkül Uyghur millitini ashu xildiki ortaq qorqunchqa giriptar qilghanliqini, lagérlar mesilisining emeliyette tashqi dunyadikiler oylighandinmu éghir mesile ikenlikini tekitlidi.

U bu heqte mundaq dédi: “Bu yil ehwal bekmu yamanliship ketti. Chünki milyonche, belkim uningdinmu köp kishiler lagérlargha qamaldi. Bir xitay taksi shopuridin bu heqte sorap baqsam ‛bu tutulghanlar peqet idiyesini özgertsila boldi. Ulargha héch bir chong ishmu yoq‚ dédi. Qeshqerde bir Uyghur ayal bilen sözliship qalghinimda lagérdin chiqqan héchkimni körüp baqmighanliqini, bu kishilerning idiyeside éghir ‛késel‚ barliqini éytti. Men ‛bu qandaq késel?‚ dep sorisam ürümchilik bir Uyghur sodiger ‛lagérdiki bu kishiler hazir dora yewatidu. Bu psixologiye dorisi. Bu dorini yégendin kéyin ularning oylash usuli özgiridu, kallisidin islam dini heqqidiki késeller chiqip kétidu‚ dédi. Shuningdin kéyin bilsem ashu xildiki lagérlargha élip kétilish xewpi köpligen kishilerni men körgendek zuwan sürelmes qilip qoyghan iken. Qeshqerdiki bir oqutquchi bolghan kishining éytishiche, hazir xataliship qalmasliq üchün héchkim gep qilishni xalimas bolup kétiptu. Yene bir Uyghur ayal bilen kochida parangliship kétiwatqanda ‛xelqqe qulayliq saqchi ponkiti‚ gha az qalghanda u biraqla balilar heqqide parang qilishqa bashlidi. Tekshürüsh nuqtisidin ötüp ketkendin kéyin men özüm körgen ehwallargha qarap buni ‛medeniyet qirghinchiliqi‚ déyishke tamamen bolidighanliqi heqqide gep bashlishimgha u ayal derhal méni noqushlap ‛bundaq gepni aghzingizdin chiqarmang! hazir hemme adem bir-birige paylaqchi bolup ketti‚ dep pichirlidi. Men buning néme ish ikenlikini sorisam u ‛bashqa Uyghurlar bizning gépimizni anglaydu‚ dédi.”

Bu yil yaz peslidiki sayahiti jeryanida Uyghurlar diyaridiki ehwalni éniqlap béqishqa bel baghlighan bolsimu, jo'anna simis bashqa chet'elliklerge oxshashla yerlik kishiler bilen sözlishishke qadir bolalmighan. U bu heqte mundaq deydu: “Qeshqerde men nurlan méhmanxanisigha chüshtüm. Eslide bu méhmanxanining ismi ‛sultan méhmanxanisi‚ iken. Bu nam bek sezgür dep qaralghachqa uning nami ashundaq özgertiliptu. Buningdin azraqla mangsaq héytgahqa barghili bolidu. Héytgahqa kirip qarisam tamlargha neqish qilip oyulghan erebche tékistler öchürülüp, ornigha ‛milletler ittipaqliqi bext, bölgünchilik apet‚ dégendek teshwiqatlar ésip qoyuluptu. Men ilgiri ziyaret qilghan birnechche meschitke bérip baqsam hemmisige péchet sélip qoyuptu. Yol boyidiki ayaldin bu meschitke kiridighanlar nede, dep sorisam ‛hemmisini eketti‚ dédi. Nege élip ketkenlikini sorisam u ayal ündimidi. Biz bu yerde lagérlar heqqide keng-kushade paranglashqan bilen u jayda kishiler lagér heqqide söz qilishtinmu qorqidiken. Men yol boyida güllerni sughiriwatqan bir bowayni körüp, uningdin bir nerse sorimaqchi bolup aghzimni ömellishimge u ‛arqingizgha yéning. Manga söz qilmang. Siz bilen gepleshsem tügimes balagha qalimen‚ depla gepni üzüwetti.”

Bu qétimqi muhakime yighinigha Uyghurlar mesilisige qiziqquchi köpligen oqughuchilar qatnashqan bolup, ularning mushu qétimqi léksiye arqiliq Uyghurlar mesilisining yiltizi hemde buning hazirqi omumi ehwali heqqide belgilik chüshenchilerge ige bolghanliqi algha sürülmekte.