Uyghur diyaridiki siyasiy xizmetning kelgüsi yüzlinishi: mexpiyetlikni saqlash we muqimliq

Xitay hökümiti yillardin buyan tekitlep kéliwatqan siyasiy orunlashturma heqqidiki bayanlarda köp qétim tekrarlinidighan bir atalghu “Pütün memliketning bir  taxta shahmat kebi heriketlinishi” bolup, xitayning Uyghur diyarida ijra qiliwatqan türlük siyasetliri izchil türde mushu endize boyiche dawam qilip kéliwatqanliqi melum. Uyghur aptonom rayonluq partkomning 3-apréldiki da'imiy hey'etler yighinida bu ehwal yene bir qétim eskertilip, buningdin kéyinki xizmetlerde mexpiyetlikni saqlash we muqimliqni saqlashning ikki türlük muhim xizmetlerdin bolushi belgilendi.

Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüyning bu qétimqi yighin'gha biwasite riyasetchilik qilishi yighinda otturigha qoyulghan teleplerning yuqiridin kéliwatqan buyruq ikenlikini janliq halda körsitip bergen. Chünki ma shingrüy öz sözide nöwettiki siyasiy xizmetlerde “Shi jinping bashchiliqidiki partiye merkizi komitéti bilen idiyede we herikette mas qedem élish, merkez orunlashturghan siyasetlerni éghishmastin ijra qilish” ning muhimliqini qayta-qayta tekitligen. Shuningdek yighinda nöwettiki xizmetlerning muhim halqiliri süpitide “Bash sékrétar shi jinping we partiye merkiziy komitétining mexpiyetlikni saqlash xizmiti heqqidiki muhim orunlashturush we teleplirini öginish, shu arqiliq aptonom rayon teweside mexpiyetlikni saqlash xizmitini qanat yaydurup, dölet bixeterliki qarishini turghuzush” lazimliqini eskertken.

Uningsizmu Uyghur diyarida yillardin buyan köpligen ammiwi uchurlarning “Döletning mexpiyetliki” qatarida mu'amile qiliniwatqanliqi melum. Nopus sani, arxip matériyalliri, tebi'iy bayliq uchurliri, késellik sani, apet derijisi qatarliq xelq ammisi bilishke tégishlik herqandaq uchurlar izchil türde qattiq kontrol qilinipla qalmastin, bu heqtiki melumatlarni bashqilar bilen ashkara hembehirleshningmu “Mexpiyetlikni ashkarilash” hésablinidighanliqining misalliri köp qétimlap yüz bergen. Xitay ijra qilghan zor kölemlik tutqunda lagérlargha we türmilerge qamalghanlarning ehwali, jümlidin tashpolat téyip, xalmurat ghopur, rahile dawut kebi jem'iyetke keng tonulghan kishilerningmu eqelliy bolghan tüpki ehwali “Mexpiyetlik” qatarida sir tutulup, qattiq kontrol qilinidighan “Dölet mexpiyetliki” bolup qalghan. Bu hal yighin jeryanida ma shingrüyning “Biz jezmen ademlerni, mexpiyetlikni, torlarni yaxshi bashqurup zamaniwi pen-téxnikining yardimide mexpiyetlikni saqlash xizmitining ünümini ashurushimiz lazim” dégen sözliride yene bir qétim eks étidu.

 Musteqil siyasiy analizchi ilshat hesenning qarishiche, “Omumyüzlük salametlik tekshürtüsh” dolqunida 15 milyon adem qétimdin köprek tébbiy tekshürüsh arqiliq Uyghur diyaridiki pütkül Uyghurlarning gén ewrishkiliri toluq yighilghandin kéyin heqiqiy rewishte “Mexpiyetlik” hésablinidighan shexslerning barliq xususiy uchurliri hökümetning changgiligha chüshken. Buningghimu qana'et qilmighan xitay hökümiti “Tughqan bolush” namida kishilerning eng axirqi shexsiyet we mexpiyet chégrasi bolghan “Öy bosughisi” din atlap kirip, Uyghurlarning öylirige minglighan-onminglighan xitay kadirlirini “Tirik köz-qulaq” qilip “Mixlap” qoyghan. Gerche xitay hökümiti özlirining “Qanun boyiche idare qilish” endizisi boyiche ish köridighanliqini tekitlep kéliwatqan  bolsimu, ularning héchqachan mexpiyetlik mesiliside  qanun boyiche ish körüp baqmighanliqi öz-özidin ashkara bolghan. Ilshat hesen bu heqte toxtilip “Xitay hökümiti Uyghurlarning herqandaq mexpiyetlikini toplaydu, emma Uyghurlar héchqachan hökümet bashquridighan héchqandaq ish toghrisida éghiz échishqa bolmaydu” dep xulasileydu.

Xitay iqtisadining chékinish we tewrinish ichide turuwatqanliqi türlük ochuq uchur yolliridin melum boluwatqanda Uyghur diyarining xitay üchün istratégiye we iqtisadiy saheler üchünmu oxshashla muhim ikenliki künsayin ayding boluwatqanliqi melum. Shuning bilen birge xitayning eng ejellik ajizliqi bolghan énérgiye saheside achquchluq rol oynaydighanliqi, bolupmu néfit, kömür, tebi'iy gaz, tok qatarliq sahelerde xitaydiki bir milyardtin artuq nopusning hayatliq kapaliti bolup qéliwatqanliqimu ashkara bolmaqta. Bu hal ma shingrüyning 3-apréldiki yighinda qilghan sözliride “Shinjangni dölitimizning énérgiye menbesidiki qalqanliq rolini toluq jari qildurush, énérgiye saheside kömürni asas qilghan halda néfit we tebi'iy gazni achquch qilish, shu arqiliq dölitimizning énérgiye bixeterlikige téximu zor hesse qoshush lazim” dégen shekilde orun alghan. Shundaq bolghanliqi üchün bu qétim yéqin kelgüsidiki xizmetlerning yene bir qaniti muqimliq bolidighanliqi, shundila türlük xizmetler üchün bixeter muhit berpa qilishqa bolidighanliqi alahide tekitlen'gen.

 Xitay hökümitining Uyghur diyarida izchil bu xildiki “Muqimliq” témisini bash orun'gha qoyushi toghrisida söz bolghanda “Kommunizm qurbanliri xatiride fondi” xitay tetqiqat bölümining diréktori, doktur adriyan zénz (Adrian Zenz) buning hergizmu melum bir rayon'gha qaritilghan xas siyaset emeslikini, eksiche xitay kompartiyesining tebi'iti herqachan “Hemmila nersini özi xalighan da'iride kontrol qilish” qa merkezleshkenlikini, buningda ular arzu qiliwatqan “Bixeterlik” ning herqachan bash téma bolidighanliqini eskertidu.U mundaq dédi:

“Xitay kommunistik partiyesi hazir pütkül ahalini kontrol qilishni istewatidu. Ularning shinjangda némilerni qiliwatqanliqigha qaraydighan bolsaq bularning hemmisi hazir bir rayondiki bir xelqqe qarita otturigha chiqiwatqan hadisiler ikenlikini bayqaymiz. Emma shinjangda boluwatqan ishlar we hemde bolghan ishlar emeliyette nurghun nersilerni chüshendürüp béreleydu. Aldi bilen bu ishlar bizge xitay kompartiyesining qandaq bir partiye ikenlikini körsitip béridu. Shundaqla ularning néme qilmaqchi ikenliki hemde némilerni nishan qiliwatqanliqini éytip béridu. Méning pikrimni sorisingiz, shinjangda hazir ijra boluwatqan bu xil muqimliq chariliri xitay kompartiyesining mahiyitini körsitip béridighan bir eynektur. Biz bu arqiliq ularning heqiqiy mahiyitini hemde ularning biz bilen qandaq alaqide bolidighanliqini köreleymiz. Chünki ilgiri shinjangda bolghan ishlar hazir xitayning bashqa jaylirida körülüshke bashlidi: nishanliq halda qayta terbiyelesh arqiliq qarshiliq éngini yoqitish hazir ular keng qollinidighan bir türlük métod bolup qaldi؛ sistémiliq nazaret sistémisi we chiray tonush téxnikisi dégenler hazir hemmila jaygha kéngiyiwatidu؛ barliq uchurlarni toplash, hemmini kontrol qilish dégenler mas qedemde ishqa éshiwatidu. Shi jinping bolsa del mushu xil tedbirler arqiliq ijtima'iy kontrolluqni toluq emelge ashurmaqchi boluwatidu.”

Xitay hökümitining Uyghur diyaridiki shunche uzun yil dawam qilghan hemde shunche zor kölem alghan basturushtin kéyinmu dawamliq halda muqimliq mesilisini tekitlishi toghrisida nyu-york uniwérsitétining piroféssori shya ming (Xia Ming) ependimu adriyan zénzgha oxshash qarashta. Uning qarishiche, xitay hökümiti nöwette shi jinping layihelep chiqqan yéngi bixeterlik endizisi boyiche ish körüwatqan bolup, ular buningda gherb dunyasi bilen bolghan ariliqining uzirip kétishi hemde ular bilen bolghan düshmenlikning ashkarilinishigha egiship, özlirining mewjutluqi üchün ichki muqimliqning bekmu muhim bolidighanliqini tonup yetken. Yene kélip xitayning eng yéqin ittipaqdashliridin bolghan rusiyeningmu gherb dunyasi bilen munasiwetliride bösülüsh otturigha chiqiwatqanda xitayning ichki jehette muqim bolushi shi jinpingning hökümranliqining muhim kapaliti. Buningdiki bir muhim kapalet bolsa del Uyghur diyarining muqim bolushi hemde shi jinpingning “Bir belbagh bir yol qurulushi” ning ongushluq tamamlinishi hésablinidu.U mundaq dédi:

“Hazirqi weziyettin élip éytsaq, amérika armiyesi bu rayondin, bolupmu afghanistandin chékinip chiqqandin kéyin amérika, xitay we rusiyeni nuqta qilghan xelq'araliq térrorluqqa qarshi turush hemkarliq ramkisi üzül-késil xarab boldi. Ular otturisida hazir  hemkarliqtin köre düshmenlik bekrek ewj élishqa yüzlendi. Bu hal rusiye bilen amérika otturisidiki, shuningdek ular bilen islam dunyasi otturisidiki munasiwetning ilgirikige oxshimaydighan yéngiche shekil éliwatqanliqidin bésharet bérishke bashlidi. Bundaq bir arqa körünüshte xitay kompartiyesi üchün shinjang rayonining muqim bolushi ularning iqtisad, énérgiye we bashqa saheliri üchün birdek achquchluq rol oynaydighan amil bolup qalidu. Shunga buning ejeblinidighan héchqandaq yéri yoq.”

Piroféssor shya mingning qarishiche, xitay hökümiti Uyghur diyaridiki shunche qattiq kontrolluqni emelge ashurup bolghandin kéyinki weziyette ma shingrüyning dawamliq halda “Muqimliq nöwettiki bash wezipilerning biri” dep jakarlishi tasadipiy ehwal emes. Ularning “Mexpiyetlikni saqlash” we “Muqimliqni saqlash” ni barawer ijra qilinidighan bash wezipe qilip békitishi az dégendimu yéqin kelgüside hazirqi mewjut siyasetlerning özgertilmestin ijra bolushidin dérek béridu. Buning biwasite ziyankeshlikige uchrighuchilar bolsa tebi'iy halda yenila Uyghurlar bolidu.U mundaq dédi:

“Kelgüsidiki birnechche yilda néme bolidu, désingiz u halda shinjangdiki Uyghurlar, bolupmu islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlar türlük teqiblerge we bésimlargha duch kélidu. Ular duch kéliwatqan hazirqi kontrolluq hergizmu boshap qalmaydu. Dölet térrorluqi ewj alghan bundaq shara'itta ötken birnechche yilda biz körgen nechche milyon kishining lagérgha qamilishidek qabahetlik hayat endizisi özgermestin dawam qilidu. Shundaq bolghaniken, Uyghurlar yaki musulmanlarning bextsiz kechürmishining dawam qilishigha héchqandaq guman ketmeydu.”

Xitay hökümiti gherb dunyasi bilen bolghan düshmenliki éship bériwatqan ehwalda Uyghur diyarini hemde ottura asiya rayonini merkez qilghan halda gherbke qarap kéngiyishni dawam qilip kelmekte. Shu qatarda ular yéqinqi künlerde ottura asiya döletliri bilen bolghan türlük hemkarliqni kücheytish üchün bir qatar ziyaretlerni orunlashturghanliqi melum. Shu sewebtin ma shingrüyning “Muqimliqni bash wezipe qilish, muqimliq we térrorluqqa qarshi turushni da'imlashturush lazim. Shundila uzun mezgillik eminlik ornitishtek bash nishanning tüp ulini berpa qilghan bolimiz” dégen sözliri bu heqtiki hökümet xewerliride bash sehipidin orun alghan.