Uyghur élidiki weqelerning mahiyiti keng mulahize qilinmaqta

Xitay hökümitining Uyghur élide yüz bergen weqelerni térrorluqqa we hetta xelq'ara térror teshkilatlirigha baghlishi xelq'arada weqelerning mahiyiti heqqidiki tetqiqatlarning köpiyishige seweb boldi. Hazir xelq'aradiki muhim tetqiqat organliri we ularning zhurnallirida Uyghur élining weziyiti heqqide nurghunlighan mulahiziler élan qilinmaqta. Mulahizilerdin melum bolushiche, xitay hökümitining Uyghur élidiki weqelerni térrorluqqa, bolupmu bu nöwetlik weqelerni süriyede terbiyilinip qaytip kelgen mujahitlargha baghlishi alahide diqqet tartqan bolup, mulahizilerde xitay hökümitining bu sözining qanchilik küchke ige ikenliki talash-tartish qilin'ghan.

Amérikidiki dangliq uniwérsitétlardin yél uniwérsitétining siyaset zhurnili bu heqte élan qilghan mulahiziside buninggha baha bérip: Uyghur élide yéqinda yüz bergen weqelerning térror teshkilatliri teripidin élip bérilghanliqini ispatlaydighan héchqandaq bir delil yoq. Bu weqeler térror weqesidin bek, xitay hökümitining Uyghurlargha bashqa chiqish yoli qoymaywatqan bésim siyasiti we qattiq cheklime siyasetlirining tebi'iy netijisidek körünmekte, dégen.

Mezkur mulahize maqalisige “Uyghur élidiki weqeler térrorning mehsuli emes” dep mawzu qoyulghan bolup, uningda xitay hökümitining Uyghurlarning dinini, medeniyitini, tilini chekleshke urunup kelgenlikini, rayon'gha nechche on yildin buyan xitay köchmen yötkesh arqiliq rayondiki xitay nopusini Uyghurlar bilen teng turghudek derijide köpeytiwetkenlikini we bular netijiside 2009-yili ürümchi weqesige oxshash zor weqening meydan'gha kelgenlikini bayan qilghan. Maqalide ürümchi weqesidin kéyin meydan'gha kelgen weqelerni xitay hökümitining oxshash dawam qilghan bésim siyasetlirining netijisi, dep körsetken. Bu mulahizide oksford uniwérsitétining léktori riza xashmet ependining sözige yer bérilgen. U Uyghur élidiki weqelerni ikki xelq otturisidiki ziddiyetning yiltizini ijtima'iy, iqtisadiy arqa körünüshke ige dep qaraydighan bolup, u Uyghurlarning ish bazirida heqsiz riqabetke uchrishi, rayondiki yaxshi ish pursetliridin, iqtisadiy menpe'etlerdin nep alalmay, paydining köpini téxi tünügün köchüp chiqqan xitay köchmenlirining körüshini rayondiki ziddiyetni ötkürleshtürüwatqan eng muhim amil, dep körsetken.

Siyaset zhurnilida yene, xitay hökümitining ürümchi weqesidin kéyin rayon iqtisadini tereqqiy qildurush üchün rayon'gha nurghun meblegh salghanliqini, emma bu mebleghning eksiche Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki iqtisadiy perqni téximu chongqurlashturuwetkenlikini, bu iqtisadiy pilanlarning Uyghurlardin bek xitaylarni bay qilghanliqini tilgha alghan we shundaqla xitay hökümitining rayonda muqimliq saqlaydighan tayanch küchi bolghan bingtu'ennimu küchlendürüwatqanliqini bildürgendin kéyin, xitay hökümitining hazir Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasiti heqqide töwendikidek xulase chiqarghan:
-Xitay hökümitining nöwettiki siyasiti rayondiki étnik sürkilishni téximu ötkürleshtürüwétidu, xalas. Kelgüside Uyghur élide bundaq weqelerning qayta meydan'gha kélishi éhtimalgha intayin yéqin. Yéqinda yüz bergen weqeler peqet xitay hökümitining qattiq qolluq siyasitining meghlup bolghanliqini körsitip béridu. Eger partiye, hökümet rehberliri Uyghur élide muqimliq yaritishni chin könglidin arzu qilidiken, u halda ular étnik toqunushlarni chet'ellerdiki térror guruppilargha artishni toxtitip, uning ornigha rayondiki adaletsizliklerge köprek diqqet qilishi kérek.

Amérikidiki jeymis town tetqiqat fondi bolsa, Uyghur élining weziyiti heqqide élan qilghan “Uyghur élidiki yéngi rehberler yéngiche siyasetning signalimu?” mawzuluq mulahiziside köprek xitay hökümitining bundin kéyinki siyasiti üstide toxtalghan. Ular xitay siyasiy byuro da'imiy hey'et ezasi yü jéngshénning Uyghur élining xizmetlirige mes'ul qilin'ghanliqi, uning yéqinda mexsus hey'et bilen Uyghur élige xizmet tekshürüshke barghanliqi heqqide tepsiliy toxtalghan we yü jingshingning ilgiriki xizmet tarixi üstide melumat bergen. Ularning éytishiche, yü jingshing iqtisad we alaqini kücheytishke köprek ehmiyet bergen bir rehber ikenlikini bildürgendin kéyin, uning Uyghur élidimu oxshash iqtisadni janlandurushni teshebbus qilghanliqini bildürgen.

Emma yü jéngshéng bashchiliqidiki xizmet guruppisi bu yil 29-iyun ürümchide ötküzülgen yighinda qilghan sözide “Aldi bilen qol sélish, teshebbuskarliq urushi qilish, térrorchi-zorawan küchlerge qet'iy qarshi turush we zerbe bérish, xelqning hayati we mal-mülkini qoghdash, milletler ittipaqliqini qet'iy qoghdash” dep körsetken idi. Jeymis town tetqiqat orginimu mulahiziside chet'ellerdiki Uyghur öktichilerning yü jingshingning bu wezipige teyinlinishi bilen xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasiti özgermeydu, dep qaraydighanliqini neqil keltürgendin kéyin, xitay hökümitining yuqiridin töwen'giche barliq emeldarlirining Uyghur élide aldi bilen muqimliqni tekitlishining Uyghur élide chongqur yiltiz tartqan bir adetke aylinip ketkenlikini bildürgen.