Takashi: shinjang Uyghur aptonom rayonining musteqilliq mesilisi

Aptor maqaliside 5-iyul ürümchi weqesidiki qehriman Uyghur xanim-qizlirini xitay eskerlirining qattiq basturuwatqan körünüshi, ürümchide charlash élip bériwatqan qoralliq saqchi qisimlirining süretliri, Uyghurlar bilen xitaylarning nopus jehettiki sélishturma statistika jedwili qatarliqlar birlikte bérilgen. Maqalining mezmunlirini yaponiyidiki ixtiyari muxbirimiz haji qutluq qadiri anglitidu.

RFA/Qutluq

Takashi ependi maqaliside, Uyghurlarning ezeldinla tarixta öz döletlirini qurup, jahan sorap kelgen türkiy millet ikenliki, miladi 750-yilidin bashlapla öz döletlirini qurup bolghanliqini, 1759-yili ching sulasi bu zéminni xitay zéminigha qoshuwalghiche bolghan ariliqlarda öz döletlirige özi xoja bolup kelgenlikini bayan qilghan.

Aptor, “Uyghurlar 1933-, 1944-yillirida arqa-arqidin ikki qétim sherqiy türkistan islam jumhuriyiti we sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghan, emma, sabiq sowét hökümiti bilen xitay otturisidiki her-xil siyasiy kélishim,tüpeylidin ikki jumhuriyitidin ayrilip qalghan” dep körsetken.

Maqalide yene Uyghurlarning 1949-yili kompartiyisining mustemlikisige aylan'ghandin béri türlük musteqilliq heriketlirini élip bérip, weten qurush üchün izchil bedel tölep kéliwatqan küreshchan millet ikenlikige apirin oqulghan.

Aptor maqaliside mundaq deydu: “1955-Yili Uyghur aptonom rayon nami bilen qurulghan aptonom rayon peqetla yalghan aptonom rayondin ibarettur, Uyghur aptonom rayonida aptonom rayon'gha xas héchqandaq siyaset yoq.1955-Yilidiki xitayning aptonom rayondiki omumiy nopus pirsenti 6.1%, Bashqa milletler 19.2%, Uyghurlar 74.7% Idi. Lékin, 2007-yiligha kelgende xitaylar 41%,uyghurlar 45%, bashqa milletler 14% boldi. 55 Yil jeryanida xitayning nopusi Uyghur aptonom rayonida téz sürette éship bardi.”

Takashining mezkur maqalisining oqurmenliridin biri, ilgiri Uyghur élidiki yéza igilik uniwérsitétining léktori bolghan, hazir yaponiyide yashawatqan doktor turmuhemmet mezkur maqale heqqide özining bir qisim qarashlirini sözlep ötti.

Maqalide, xitay hökümiti ichkiri ölkilerde emes, belki Uyghur aptonom rayonining teklimakan qumluqida atom sinaqlirini 46 qétim élip barghanliqini bildüridu.

Takashi maqaliside, “1991-Yilidin bashlap ottura-asiyada köpligen musteqil döletlirining barliqqa kélishi, ‘ezeldin dölet qurup kelgen Uyghurlargha téximu köp ilham we jasaret élip kelgen. Uyghurlarning xitay hökümitige qarshiliq bildürüsh heriketliri ewjige chiqqan. Xitay kompartiyisimu bu bayliqqa tolghan zémindin ayrilip qalghuche tézdin bulang-talang qilishning koyida, yalghandin gherbni échish siyasitini oydurup chiqarghan, köpligen xitay shirketliri qanunluq we yaki qanunsiz bolushidin qet'iy nezer Uyghur aptonom rayonining yer-asti bayliqlirini pursetni ching tutup bulashqa kirishken. Néfit bulash herikiti bashlan'ghan. Xitayning gherbni échish siyasiti xitay puqralirini bay qildi. Uyghurlarni bolsa téximu namratlashturuwetti. Uyghurlarni xitaygha qul qilip bérishtin ibaret adaletsizlikler, Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlarning musteqil bolush herikitining süritini tézletmekte” dep körsitidu.

Aptor maqaliside yene xitayning Uyghurlarni térrorizmgha baghlishi heqqide toxtilip mundaq bayan qilidu:
“Xitay döliti Uyghurlarning barliq musteqilliq heriketlirini térrorluq heriket dep qaraydu. Xelq'aragha shundaq dep teshwiq qilip özlirini térrorizmning qurbani qilip körsitidu.Emeliyette xelq'ara jem'iyet xitayning bu teshwiqatining saxtiliqni alliqachan chüshinip yetkenliki üchün Uyghurlarning élip bériwatqan barliq heriketlirini musteqilliq herikiti dep qaraydu. Xitay hökümiti 2009-yilidiki 5-iyul ürümchi weqesi toghrisida xelq'ara jem'iyetke qana'etlen'güdek jawab bermidi. Shu waqitning özide italiyide tereqqiy qilghan 8 dölet yighinigha sirttin teklip bilen qatnishiwatqan xitayning dölet re'isi xu jintaw yighin meydanidin tézla ghayib boldi. Uyghurlarni wehshiylerche basturdi.”

Aptor maqaliside yén xitay hökümitining üzlüksiz ulghiyiwatqan, xelq'araning qollishigha érishiwatqan, shundaqla xelqaralishiwatqan Uyghurlarning musteqilliq herikitidin ensirep hemishe Uyghurlarni herbiy, saqchi we qoralliq saqchi qisimlarning küchige tayinip basturup kelgenlikini, emma hazirqi xelq'ara weziyetning özgirishidin qarighanda xitayning Uyghurlarni assimilyatsiye qilish we basturush siyasitining bek uzun'gha barmaydighanliqini, belkim téz arida xelq'ara jem'iyet Uyghur aptonom rayonning musteqilliq mesilisige hemmidin baldur bash qaturushi we köngül bölüshi mümkinlikini otturigha qoyidu.

Mutexessis takashi maqalisini mundaq axirlashturidu:
“Xu jintaw hökümiti Uyghurlarni waqitliq basturghan bilen mana emdi xelq'ara jem'iyetning we bir qisim döletlerning bésimi astida, emdilikte yéngi hökümetni, xelq'ara jem'iyet bilen hemkarliship,Uyghur aptonom rayonning musteqilliq mesilisini obdan oylinishqa, tinchliq bilen bir terep qilishqa, teyyar turushi kérek. Chünki bu hazirqi xelq'ara weziyetning teqezzasi, xitay hökümitimu buni obdan chüshinidu.”