Uyghurlar musteqil bolalamdu?

Irqiy qirghinchiliqni bashtin kechüriwatqan bir xelq süpitide musteqilliqtin söz échish téxi baldurdek qilsimu, emma Uyghurlarning musteqilliq we hörlükke bolghan intilishliri bügün tarixtin buyanqi eng yuqiri pellige yetti, dep qarashqa bolidu. Chünki wetensizlik we hoquqsizliq bir milletni hökümran küchlerning qolidiki shaxmat uruqigha aylandurup qoyidighanliqini Uyghur irqiy qirghinchiliqi ispatlidi. 20-Esirning aldinqi yérimida pütkül dunyadiki, bolupmu asiya we afriqa qit'eliridiki mustemlike elliride musteqilliq küreshliri ewjige kötürülüp, köpligen munqerz milletler hörlükke érishken we musteqil döletlirini qurghan bir mezgilde, rus we xitaydin ibaret ikki chong küchning arisida qalghan Uyghurlar xitaygha mustemlike bolushtek qismetke duch keldi. Téximu échinarliq bolghini shuki, mustemlike astidiki Uyghurlarning awazi erkin dunyadin tolimu yiraq, démokratik hawagha yépiq bolghan bir dölette uzun mezgil tunjuqturiwétilgen idi. Halbuki, bügün Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqidek pewqul'adde éghir weziyiti dunyagha ashkara bolup, Uyghur mesilisi xelq'aradiki muhim mesililer qataridin orun aldi. Bu weziyet Uyghurlar üchün xuddi qarangghulu zulmettiki mesh'eldek ularning kelgüsige tutashqan milliy iradisige ümid we ishench ata qilmaqta. Mana bügün, herqandaq bir Uyghur üchün hayat qélish we mewjutluqini saqlashning birdinbir yoli _ özige mensup bolghan ashu tupraqta musteqil dölitini qurush, hör we erkin yashashni qolgha keltürüsh bolup qaldi. Bu her bir Uyghur üchün eng muqeddestur ghayige aylandi.

Halbuki, mushundaq bir pewqul'adde weziyette, Uyghurlarningmu yer yüzidiki barliq insanlargha oxshashala yaratquchi teripidin bérilgen tughma heq-qoquqlargha ige bir xelq ikenlikige guman bilen qaraydighan؛ hör we musteqil yashash iradisige ishenmeydighan؛ ata-bowiliridin qalghan ana tupraqlirida musteqil dölitini qurush heqlirini inkar qilidighan bir qisim guruh yaki shexsler otturigha chiqmaqta. Egerde bundaq teshebbuslar xitay hakimiyiti we ularning teshwiqat mashiniliri teripidin bazargha sélinsa, buninggha héchkim heyran qalmaydu, elwette. Halbuki, bundaq teslimchilik pütkül millet gewdisi bilen irqiy qirghinchiliqning qurbanigha ayliniwatqan bir xelqning ezaliri teripidin otturigha tashlansa, yaki xelq'ara jem'iyetke dawrang qilinsa, uning keltüridighan ziyanliri tesewwur qilghusiz éghir bolidu. Undaqta, Uyghurlar musteqil bolalamdu? biz bügün bu téma heqqidiki qarashlirimizni anglarmenler bilen ortaqliship baqayli.

Musteqilliq sözi herqandaq ademge birinchi dunya urushidin kéyinki mustemlike we yérim mustemlike rayonlardiki milletlerning milliy musteqilliqigha yol échilghan ashu dewrni esletmey qalmaydu.

Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi toghrisidiki qarashlar barliqqa kelgendin béri, mustemlikichilikni yiltizidin yoqitish xelq'aradiki ortaq yönilishke aylandi. Gerche Uyghurlar bu pursetlerdin mehrum qaldurulghan bolsimu, emma Uyghurlarning ottura asiyadiki qérindashliri we dunyadiki nurghun yerlik xelqler bu qarashning otturigha chiqishi bilen musteqilliq pursitige érishti.

Undaqta, bu qarash qachan we kim teripidin otturigha qoyuldi? uning tesiri qandaq boldi?

1918-Yili milletlerning öz teqdirini özi belgilesh idiyesini amérikaning 28-nöwetlik prézdénti tomas wudrow wilsun (Thomas Woodrow Wilson) otturigha qoyghan idi. Tomas wilson 1913-yilidin 1921-yilighiche amérikaning prézdéniti bolghan bolup, u démokratlar partiyesidin chiqqan dunyawiy meshhur shexstur. Tomas wilsonning idiyesi kéyin xelq'arada “Wilsonizm yaki wilsun idiyesi” dep omumlashqan. “Wilson idiyesi” amérikaning ikkinchi dunya urushidin kéyinki “Marshal pilani” we gherb siyasitige eng zor tesir körsetken idiye dep qarilidu.

“Wilson idiyisi” ning teshebbus qilidighini, herqandaq millet özige tewe zéminda musteqil dölitini qurushi؛ bu döletler meyli chong yaki kichik bolushi, küchlük yaki ajiz bolushidin qet'iynezer, öz'ara barawer alaqe shekillendüridighan xelq'araliq organ tesis qilinishini ilgiri sürüshtur. Tomas wilson hetta bu idiyesining emeliylishishi üchün 14 türlük “Dunya tinchliq nizami” nimu otturigha qoyghan. Bu nizamname eyni waqitta amérikaning birinchi dunya urushidin kéyinki dunyaning yéngi tüzülmisi heqqidiki tesewwuri we intilishini gewdilendürgen. Shundaqla “Wilson idiyesi” yene ikkinchi dunya urushi axirlashqandin kéyinki dunya küntertipining turghuzulishi we amérikaning tashqiy diplomatiyesige eng chong tesir körsetken, hazirghiche tesiri yoqalmighan idiyedur.

Derweqe, 1-dunya urushidin kéyin, yawropa mustemlikisidiki rayonlar, del amérika bashliq gherb démokratik qimmet qarishi asasida qobul qilin'ghan “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh qarari” boyiche mustemlikichiliktin qutulup, musteqilliq qedimini alghan.

Ikkinchi dunya urushidin kéyin, bolupmu 1945-yilidin 1975-yilighiche bolghan ériliqta afriqa we asiya qit'eliridiki yerlik milletlerning musteqilliq küreshliri zor utuqlargha ériship, nurghunliri özlirining musteqil döletlirini qurdi. Birleshken döletler teshkilatini teshkilligen eslidiki 51 döletning sani jiddiy rewishte köpiyip, 144 ke yetti.

Halbuki, mustemlikesizleshtürüshning xelq'aradiki qedimi shundaq ünümlük bésiliwatqanliqigha qarimay taki bügün'giche, mustemlike astidiki Uyghurlarning munqerzlik salahiyiti xelq'arada qanunluq yosunda étirap qilishqa érishelmidi. Bundaq bolushida elwette belgilik sewebler mewjut. Emma ene shu mustemlikichilikning netijisi bolghan Uyghur irqiy qirghinchiliqimu taki bügün'giche xelq'arada peqet bir qanche gherb döletliriningla étirap qilishigha érishti. Bu belkim bir qisim Uyghurlarni epsuslandurighan we musteqilliqtin ümid üzidighan haletke élip kélishidiki asasliq amil bolushi mumkin. Lékin bu mesile Uyghurlarning musteqil dölet quralmaydighanliqigha hergizmu seweb bolalmaydu, elwette.

Derweqe, bügünki mewjut dunya tüzülmisi yenila biz bashta tilgha élip ötken “Wilsonizim” ni asas qilghan “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi” ning barliqini étirap qilidighan démokratik dunya tüzülmisidur. Bu tüzülmining asas qilidighini mustemlike küchlerning atalmish igilik hoquqi emes, belki “Kishilik hoquq, igilik hoquqidin üstün” deydighan prinsipliq qarashtur. Del shundaq bolghanliqi seweblik, afriqa, latin amirikasi we asiyadiki nurghun yerlik xelqler milliy musteqilliqini qoligha alalidi. Misal üchün éytsaq, ikkinchi dunya urushidin kéyin gollandiye mustemlikisidiki hindonéziye؛ fransiye mustemlikisidiki wéytnam, süriye؛ en'giliye kontrolluqidiki jenubiy afriqa, tanzaniye, hindistan, yéngi zinlandiye, bangladésh, i'ordaniye, pelestin؛ yaponiye mustemlikisidiki koriye qatarliq nurghun mustemlike rayonlar we mustemlike astidiki milletler milliy musteqilliqini qoligha aldi. Hetta yerlik xelq bolmighan xelqlermu, irqiy qirghinchiliqqa uchrighanliqi seweblik kéyin köchüp bérip yerleshken tupraqlarda özining yéngi dölitini qurush pursitige érishti. Mesilen, kosowoni misal qilsaq, sériblarning igilik hoquqi da'irisi bolghan kosowo aptonom rayonidiki alban xelqi, séribiye teripidin uchrighan irqiy qirghinchiliq seweblik musteqil boldi. Gerche séribiye, xitay we rusiye qatarliq nurghun döletler, kosowoning musteqilliqini hazirghiche étirap qilmighan bolsimu, shundaqla b d t xewpsizlik kéngishidiki féto hoquqini ishlitip, kosowoning b d t gha eza bolushini tosup turghan bolsimu, emma kosowo xelq'arada yenila musteqil bir dölet süpitide mewjutluqini saqlap kelmekte.

Emma yene bir qisim yerlik xelqlerning musteqilliq telepliri xelq'arada birdek qarshi élinmighan ehwallarmu yüz berdi. Buning tipik misali kataloniyedur. U halda néme üchün kosowoluqlar musteqil dölet quralidi-yu, emma yerlik xelq bolghan kataloniyeliklerning musteqilliq arzuliri ret qilindi?

Emeliyette, xelq'arada étirap qilinidighan “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh qarari” bolsa, mustemlike astidiki yaki aptonomiye hoquqi bolmighan we yaki sheklen aptonomiye bérilgen bolsimu emma uningdin behriman bolalmighan milletlerni közde tutidu. Bu dégenlik musteqil bolush üchün yerlik xelq bolushla kupaye qilmaydu, belki zulumgha uchrighan yaki uchrimighanliqi, tégishlik heqlirining kapaletke ige bolghan yaki bolmighanliqi eng muhim amildur. Bu wejidin birleshken döletler teshkilatining 1960-yili élan qilghan “Mustemlikilikni yiltizidin yoqitish xitabnamisi” (U N General Assembly Resolution 1514 [XV]) da, herqandaq milletning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi barliqi yézilish bilen birge, “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” we “Birleshken döletler teshkilati nizamnamisi” gha qattiq boysunush sherti astida, döletlerning zémin pütünlikige hörmet qilinidighanliqi yézilghan.

Yoqirida tilgha alghinimizdek, öz teqdirini özi belgileshning aldinqi sherti mustemlike astida bolushi we aptonomiye hoquqi kapaletlendürülmeslik shert qilin'ghanliqi seweblik, kataloniye bilen kosowoning musteqilliq telepliridin perqliq netijiler kélip chiqqan. Yeni kataloniye xelqi özliri éytqandek, ispaniyediki yerlik xelq bolsimu, emma ular démokratik tüzümdiki ispaniyede mutleq kapalet astidiki aptonomiye hoquqidin behrimen bolup kéliwatqan xelqtur. Aptonomiye heqliri kapaletke ige kataloniye xelqning barliq hoquqliri toluq kapaletlendürülgen bolghachqa, ularning musteqilliqqa éhtiyaji yoq. Shunga kataloniyaliqlar “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh” shertige uyghun kelmigen. Eger bu noqtini nezerdin saqit qilip, kataloniyeliklerningmu musteqilliqige yol qoyulsa, u halda gherb démokratik jem'iyiti ichkiy jehettin éghir krézisqa pétip qélishi mumkin. Chünki gherb démokratik tüzülmisi astidiki döletlerdimu musteqilliqni telep qilidighan milletler otturigha chiqishi we bu seweblik dunya tinchliqigha tesir yetküzidighan éghir aqiwetler kélip chiqishi mumkin.

Xulasiligende, musteqilliqning nöwettiki xelq'ara küntertipiki sherti shuki, öz aldigha melum bir tupraq we zéminning tarixtin buyanqi heqdar sahibi hésablan'ghan bir xelq bolush؛ bashqa küchler teripidin mustemlike astigha chüshüp qalghan weziyette bolush, shundaqla mustemlike qilghuchi teripidin barliq qanunluq heqliri tartiwélin'ghan bolush؛ irqiy qirghinchiliqqa uchrighan bolushtin ibarettur. Bu noqtidin qarighinimizda, xitayning néme üchün Uyghurlarni “Üch xil küch” dégen töhmet bilen yoqatmaqchi bolghanliqini, gerche xitay hakimiyitining zulumlirigha peqet Uyghur xelqila qarshiliq körsitip kelgen bolismu, emma xitay hökümitining bu hadisini “Uyghur bölgünchiliri” dep sherhiyilimestin, belki “Üch xil küch” dep xünükleshtürgenlikining sewebini chüshineleymiz. Téximu muhimi, ilham toxtining Uyghurlarning milliy téritoriyelik aptonomiye heqlirining kapaletke ige bolmighanliqini dewa qilghanliqi seweblik menggülük qamaq jazasigha höküm qilinishi bilen xitay teripidin “Térorluq” bilen eyiblen'gen turuqluq muddetlik qamaq jazasigha höküm qilinmighanlar arisida zadi qandaq perq barliqini hés qilalaymiz. Hetta ilham toxti bilen oxshash “Jinayet” bilen qarilan'ghan xitay ziyaliysi lyu shyawboning 11 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqimu del Uyghur mesilisining xitay hakimiyitining qanuniy asasini tewretküdek küchke ige ikenlikining delilidur.

Uyghurlarning bashtin kechürgenliri we hazirmu bashtin kechüriwatqanliridin shu nerse melumki, Uyghurlar aldi bilen sherqiy türkistanning heqliq igisi we yerlik xelqidur. Ikkinchidin, Uyghurlar meyli tarixta qandaq seweb bilen xitay bilen birge yashashqa mejbur bolghan bolishidin qet'iynezer, bügün irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi we xitay wede qilghan aptonomiye hoquqliridin ezeldin behrimen bolup baqmighanliqi bir heqiqettur. Mana bu ikki noqtining özila Uyghurlarning xelq'arada ortaq étirap qilinidighan we hazirmu küchke ige bolghan “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi” gha yüz pirsent uyghun kélidighan seweblerdur.

Démek, Uyghurlar musteqil bolushqa pütünley heqliq xelqtur. Emma “Dewager susluq qilsa, qazi mutihem bolur” deydighan ata sözige oxshash, mesilining mahiyitini aldi bilen shu dewaning igiliri aydinglashturushi kérek. Shundila xitayning xelq'arada dawrang séliwatqan türlük töhmetlirige qarshi turghili, musteqilliqning eng deslepki qedemlirini basqili bolidu. Ikki ming yildin buyan öz ana makanliridin qoghlinip sersan-sergerdanliq qismitige duch kelgen, natsistlar gérmaniyesi teripidin irqiy qirghinchiliqqa uchrap, pütkül millet gewdisi bilen yoqitilish nishanigha aylan'ghan yehudiylarning ikkinchi dunya urushidin kéyin ata-bowilirining tupraqlirida musteqil dölitini qurup chiqalishi, buning eng yarqin misalliridin biridur.

Konkirét qilip éytqanda, musteqilliqning emelge éshish-ashmasliqi, aldi bilen Uyghur xelqining musteqilliq iradisining birlikke kélish-kelmesliki؛ xitayning Uyghurlargha yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitini b d t da toluq étirap qildurush ishining qanchilik derijide ishqa éshishi؛ Uyghurlarning ezeldin xitayning atalmish “Aptonomiye” wedisidin héchqachan behrimen bolmighanliqi؛ xitaylar bilen bille yashishining mumkinsiz ikenliki, shundaqla xitay kommunist hökümiti teripidin irqiy qirghinchiliqning nishani qiliniwatqanliqini ispatlashqa baghliq mesilidur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.