Xitay Uyghur nénini karxanilashturup néme meqsetlerge yetmekchi? (1)

Uyghur nawayning tonurgha girde yéqiwatqan körünüshi. 2009-Yili 14-iyul, ürümchi.

Tonur nan Uyghurlarning uzaq tarixqa ige xas we asasliq yémekliki bolup qalmastin nan ishlepchiqirishni kesip qilghan nawaychiliq Uyghur jem'iyitidiki milliy xasliqqa ige xas muqim we tayanch kespiy igilikining biri bolup kelgen. Shunga Uyghurning dastixini nandin ayrilalmighandek her Uyghur mehellisidimu choqum nawayxanilar bolidu.

¡¡Xitay hökümiti yéqinqi yillarda Uyghur diyari miqyasida bashlighan mehellilerni chéqip tüzesh jeryanida, kespiy nawayxanilarningmu pütünley chéqip tashlan'ghanliqi melum idi. Arqidin xitay da'irilirining pütün Uyghur diyaridiki “Herqaysi jaylar öz emeliyitige birleshtürüp, nanchiliq kespini tereqqiy qildurup kölemleshtürüsh, tonur we nanni déhqanlarning kirimini ashurushqa türtke bolidighan, iqtisadiy tereqqiyatni ilgiri süridighan yéngi matorgha aylandurush” dégendek teshwiqatlirimu meydan'gha kelgenidi.

Xitayning yéqinqi yillardiki nanchiliq kespini tereqqiy qildurush namidiki munasiwetlik teshwiqat xewerliridin melumki, 2018-yili xitay hökümitining “Shinjang ashliq kespi jem'iyiti” we “Shinjang ashliq-yagh mehsulat süpitini nazaret qilish-tekshürüsh ponkiti” “Nan(qoturmach) gha mexsus ishlitilidighan bughday we unining kolléktip ölchimi” ni élan qilip, eslidiki en'eniwi yerlik tonurlarni chéqip tashlap, ornigha chong kölemlik tokluq tonurlar bilen kesipleshken nan ishlepchiqirish üsküniliri ölchimini ornitip, nanchiliq kespini kölemleshtürüshke bashlighan.

Nöwette nawayliq kespiningmu pütünley xitay karxanilirining qoligha ötkenliki melum bolmaqta.

25-Öktebir “Shinjang géziti” din ashkarilinishiche, öktebirning béshida “Shinjang nanchiliq kespi tonushturush yighini we xas yéza igilik mehsulatliri yermenkisi tyenjin shehiride ötküzülgen bolup, 200 xildin artuq Uyghur nanliri “Shinjang néni” namida yermenkide merkezlik körgezme qilin'ghan. Bu pa'aliyette Uyghur nan mehsulatliridin zor miqdarda zakaz élin'ghan.

Zamaniwi ishlepchiqirish shekli, ölchemleshken mehsulat süpiti dégendek xitayning ölchem endiziliri bilen birdinla xitay karxanilirining bashqurushigha ötken en'eniwi nawaychiliq kespining atalmish tereqqiyati emeliyette Uyghurlargha bir en'eniwi kesip we milliy igilikidin ayrilip qélish élip kelgen.

Qeshqerde ata-kespiy boyiche 40 yildin artuq en'eniwi nawayliq bilen shughullan'ghan, -2016yili türkiyege kelgendin kéyinmu, istanbuldiki Uyghurlar zich olturaqlashqan zeytunburnu nuripasha mehelliside nawayxana échip, kespini dawamlashturup, nanliri türkiyediki Uyghurlar we bashqa ammining yaqturushigha érishken naway ustam muhemmet imin aldirash nan yéqiwatqan ish üstide bolsimu téléfon ziyaritimizni qobul qildi. Umu özining ata kespini wetinini we bisatini tashlap kétishke xitay hökümitining nawaylargha qaratmiliq yürgüzgen cheklime we tehditliri seweb bolghanliqini bayan qildi. U türkiyege kelgendin buyan yurtida qalghan qalghan, nawaychiliq bilen shughullinip kelgen aka-iniliridinmu xewer alalmaywatqaniken.

Muhemmet ustam, nawaychiliq bilen shughullan'ghan Uyghurlarning sheher-bazarlardiki amma téxi tatliq uyquda yatqanda, eng awwal oyghinidighan tirishchan, diyanetlik, insapliq kesip igiliri ikenlikini, ular özining kespini xuddi nandek muqeddes bilgechke héchqachan hayankeshlik qilip pul tépishni oylimaydighanliqini, nawayliq kespiningmu pakizliq we ölchem hemde kespiy exlaqi barliqini eskertti.

U yene emdilikte Uyghurlar eng halal kesip dep bilip özige tayinip tereqqiy qildurup saqlap kelgen ata kespining xitay hökümitining qoligha ötüshi bilen en'eniwi Uyghur nawayliq kespide qollinip kelgen tonur, eswablar we bashqa matériyallarningmu asta asta istémaldin qélip yoqap kétishidin hemde uninggha munasiwetlik Uyghur turmush adetliri we medeniyitiningmu tehditke uchrawatqanliqigha bolghan endishilirini bildürdi.

Amérikida yashawatqan Uyghur tarix we til tetqiqatchisi doktor éqahar barat, nandin ibaret Uyghur asasliq yémekliki kespi-Uyghur nawaychiliqining xitay hökümiti teripidin konrol qilinip, karxanilashturulushi'ining emeliyette bu shexsiy nawaychiliq kespining weyran qilinishi ikenlikini bildürüp, buning sewebini bayan qilip: “Nan Uyghurlarning eslidila xitay medeniyiti bilen bir emeslikining delil-ispati” deydu.

Qahar ependi, “Uyghur yerlik medeniyitini körsitip béridighan nan medeniyitini yoq qilishni emeliyette xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan medeniyet qirghinchiliqining bir parchisi dep chüshinish kérek” dep yekünlidi.

“Shinjang géziti” we “Tengritagh tori” qatarliq xitayning Uyghur élidin tarqitilidighan teshwiqat wasitilirining Uyghur néni karxanilashturushqa munasiwetlik xewerlerdin melumki, xitay hökümiti yerlik tonurlarni chéqip tashlap, nöwette pütün Uyghur diyari boyiche, mexsus türlük yémeklik nanlirini ishlepchiqiridighan, sana'etleshken nanchiliq kesipler baghchisi rayonidin 63i qurghan. Nanchiliq karxanisi 510din, nan yéqish hemkarliq kopiratipi 460tin ashqan. Pütün Uyghur aptonom rayoni boyiche hazir mezkur nan karxanilirida künige texminen 1658 tonna nan ishlepchiqarmaqta iken.

“Tonurda pishmighan nanni nan dégili bolmaydu” dep késip éytqan qahar ependi yene, nan yéqish tonurdin zawutqa yötkelgende buning esli en'eniwi nan pushurush kespining yoqilishi bilen teng bir medeniyet we sen'etmu weyran qilinidighanliqini tekitlidi.

Qahar ependining chüshendürüshige qarighanda, Uyghur diyaridiki miran we zaghunluq qedimiy yadikarliq izliridin tépilghan arxé'ologiyelik yadikarliqlar ichide Uyghurlarning buningdin 3 ming yillar ilgiriki bughday we bughday ünidin yasighan nanlar bar bolup, bular tarixtin xitaylar bilen bughday yep kelgen Uyghurlarning ezeldin ikki xil iqlimdiki, oxshimighan medeniyet katégoriyesidiki xelqler ikenlikining tarixiy pakiti iken, u, shungimu Uyghurlarni “Jungxu'a milliti” gewdisining birqsimi, yeni assimilyatsiye qilimen dewatqan xitay da'irilirining Uyghurlarning tarixiy kimliki süpitide saqlinip kelgen nawaychiliqni yoq qiliwatqanliqini bildürdi.

Her bir sheherge qurulghan nan medeniyiti kesipler baghchisi bolsa sayahetchilerge échiwétilgen we ékskursiye qilidighan jaylargha aylandurulghan bolup, xitay da'iriliri, nanchiliq kespining kichik tiptiki yekke kesiptin ammining kirimini ashurup béyishqa yétekleydighan muqim kesipke aylandurulghanliqi, jenubtiki üch wilayet, bir oblastta 70 mingdin artuq kishining ishqa orunlishishigha türtke bolghanliqini teshwiq qilmaqta. Halbuki nawaylarning dukanliri taqilip, keng kölemde tutqun qilin'ghandin bashqa, karxanilashturulghan xitay nan ishlepchiqirishp séxlirida Uyghurlarning quldek ishleshke mejbur boluwatqanliqi melum bolmaqta.