Uyghur nanliri: Uyghur mejburiy emgikining mehsuli

Obzorchimiz asiye Uyghur
2023.03.16
Xitay Uyghur nanlirini karxanilashturup néme meqsetlerge yetmekchi? (2) Sayahetchiler “Xelq'araliq chong bazar” gha qoyulghan yoghan pilastik nanning aldida süretke chüshmekte. 2021-Yili 22-aprél, ürümchi.
AP

Amérika hökümiti we birqism yawropa döletliri xitay hökümitining Uyghurlar üstidin irqiy qirghinchiliq we isaniyetke qarshi jinayet sadir qilghanliqini békitkendin kéyin xitay da'irliri bu qilmishlirini inkar qilip, xelq'ara teshwiqatqa zor küch serp qilip keldi. Gerche xitay hökümiti gherb jem'iyitining démokratik tüzülmisige pütün küchi bilen qarshi turidighan bolsimu, emma ular gherbni qarilashta yenila gherbning uchur wasitiliri we pikir erkinlikige tayanmaqta. Bu wejidin, xitayning Uyghurlargha qarshi teshwiqatlirimu yillardin buyan gherb dunyasining erkin pikir munberliri arqiliq élip bérilmaqta.

Gerche Uyghur éli ichidiki Uyghurlar bilen Uyghur éli sirtidiki Uyghurlarning herqandaq shekildiki alaqisi xitay hökümiti teripidin pütünley üzüp tashlan'ghan bolsimu, emma twittér qatarliq xelq'ara uchur wasitiliride “Bextlik Uyghurlar” heqqidiki teshwiqatlarning köpiyishi del buning misalidindur.

Yéqinda, tursun éli namidiki bir twittér qollan'ghuchisi Uyghur irqiy qirghinchiliqini yalghan körsitish teshwiqati bilen peyda boldi. Uning bir qanche kün awwal élan qilghan “Uyghur nanliri” heqqidiki bir teshwiqat filimi del shundaq teshwiqatlarning biri hésablinidu. Mezkur qisqa filimda bir a'ile Uyghurlarning “Yurtining Uyghur nanlirigha wakaletchi bolghan” liqi we xéridarlarning qollishini ümid qilghanliqi sözlen'gen. Qarimaqqa bu filim heqiqetenmu nan tijariti bilen shughullinidighan Uyghurlarning xushal we bextlik simasidek tuyghu béridu. Emma tashqi dunya bilen alaqisi üzülgen we twittér ishlitishi jinayet sanilidighan xitayda, twittér ishlitishi mumkinmu? éniqki, mezkur twittér akkonti (hésabi) we bu akkontta élip bériliwatqan teshwiqatlar xitayning hökümet wasitisi bilen otturigha élip chiqilghan saxta teshwiqat.

Tursun éli nami bilen peyda bolghan bir twittér qollan'ghuchisi twittér hésabatida Uyghur irqiy qirghinchiliqini yalghan körsitish teshwiqati qilmaqta.
Tursun éli nami bilen peyda bolghan bir twittér qollan'ghuchisi twittér hésabatida Uyghur irqiy qirghinchiliqini yalghan körsitish teshwiqati qilmaqta.
Social Media

Bizge melum nan Uyghurlarning hayatining ayrilmas bir qismi. Yeni nan, Uyghurlarning kündilik turmushi, ishlepchiqirish pa'aliyiti, ijtima'iy munasiwiti, örp-aditi, medeniyiti hetta étiqadi qatarliq pütkül mewjutluq shekli nan bilen zich baghlan'ghan. Uyghurlar özlirining turmush shara'itini yaxshilash yolida üzlüksiz izdinip, özige xas bir yürüsh en'eniwi ishlepchiqirish usuli, wasitiliri we shuninggha oxshash munasip yémek-ichmek, kiyim-kéchek, turalghu jay, hüner-sen'et, turmush medeniyitini berpa qilghan. Shundaqla nan Uyghurlarning kündilik turmushining eng asasliq gewdisige aylinip ketken. Nan Uyghurlarning charwichiliq ishlepchiqirishidin déhqanchiliq ishlepchiqirishigha ongushluq ötkenliki we déhqanchiliq mehsulatlirini keng kölemde pishshiqlap ishlesh téxnikisi igilligenlikining delilidur. Nan tonur medeniyiti bilen biwasite munasiwetlik bolup, tonur Uyghurlar topliship olturaqlashqan ottura asiya rayonigha keng tarqalghan. Qumul, turpan, cherchen, niye, sampul qedimki qebristanliqliridin buningdin 3000 yil burunqi dewrlerge tewe nan parchiliri tépilghanliqi tilgha élin'ghan. Yene niye qedimki xarabisi qatarliq jaylardin buningdin texminen 3000 yil burunqi dewrlerge mensup nan parchilirining tépilghanliqimu Uyghurlarning nan bilen bolghan alaqisining neqeder uzun tarixqa ige ikenlikini delillep turuptu.

Démek, nan Uyghurlar üchün hayatining bir qismidur. Xitay axbarat wasitiliridiki Uyghur nanlirigha alaqidar melumatlardin qarighandimu, nöwette Uyghur nanliri pütkül Uyghur élining hemme jaylirigha tutashqan chong tiptiki kesip zenjiri shekillendürüp, xitay mexsus tereqqiy qildurushni qarar qilghan on chong kesipning birige aylan'ghan. Qisqisi xitay teshwiq qilghandek Uyghur nanliri bügün zor tereqqiyatlargha érishken. Gerche Uyghur nanlirining tereqqiyati kishige ümid bersimu, emma mesile bu tereqqiyat Uyghur nanlirining heqiqiy igisi bolghan Uyghurlargha qanchilik menpe'et élip kéleligenlikidur.

Xitay teshwiqatlirigha nezer salidighan bolsaq, Uyghur élida nan kespini tereqqiy qildurushtiki meqsetning “Namratliqtin qutuldurush” la emes, “Térorluq we radikalliqni yoqitish” bilenmu alaqidar ikenliki tilgha élin'ghan. Hetta “Namratliqtin qutulush” üchün kallisidiki “Zeherlik idiyeni yuyup tazilash, xitayche ögnish we kesp öginish” telep qilin'ghan.

2018-Yili xitay “Yershari waqti géziti” ning Uyghur irqiy qirghinchiliqini aqlash üchün ishligen “Térrorluq we esebiylikke qarshi turushta shinjang mundaq usul qollandi” namliq höjjetlik xewirini “Yershari waqti géziti” ning bash muherriri xu shijing (胡锡进) özi bash bolup ishligenidi. Emma bu xewer élan qilinip xelq'arada küchlük ghulghula qozghash bilen birge, filimdiki tepsilatlar Uyghurlarning heqiqetenmu qanunsiz shekilde, lagérlargha qamalghanliqini ashkarilap, küchlük ghulghula qozghighanidi. Xitay hökümiti éhtiyatsizliqtin özi ashkarilap qoyghan bu heqiqetni yépishqa ülgürelmey turghan bir peytte, nyu-york waqit gézitide 400 betlik xitay mexpiy höjjetliri élan qilinip, Uyghur mesilisi xelq'arada yenimu qiziq nuqtigha aylan'ghan. Shu waqitqiche, izchil yosunda Uyghur élida lagérlarning mewjutluqini, Uyghurlarning lagérlargha qamalghanliqini inkar qilip kelgen xitay hökümiti uzun ötmey “Terbiyelesh merkezliridiki oqughuchilarning hemmisi oqush püttürüp xizmetke orunliship bolghan” liqini jakarlashqa mejbur bolghanidi.

Shu qétimliq xewerde tilgha élin'ghan “Xoten sheherlik kespiy terbiyilesh merkizi” de nan yéqish zawuti we zawutta “Téxnika öginiwatqan” Uyghurlar heqqidimu uchurlar bar idi. Yeni, xoten sheherlik kespiy terbiyilesh mektipi atalghan jaza lagirlirida atalmish “Kesip öginiwatqan” Uyghurlarning muxbirgha bergen bayanlirida özlirining bilip-bilmey diniy esebiylik we radikalliq bilen zeherlen'genlikini, mezkür terbiyilesh merkizige kélip, idiyisidiki zeherler tazilinip, kesip öginip, qayta adem bolushqa tirishiwatqanliqi. . . . . . Qatarliq mezmunlar sözlen'genidi.

Emdilikte qaraydighan bolsaq, Uyghur élida kesipleshtürüsh derijisige yetküzülgen ghayet zor nawayliq kespiy zenjirining eslide Uyghurlarning boynigha qulluq zenjiri süpitide sélinish mumkinchilikini perez qilishimiz tes emes. Bu heqte dangliq Uyghur mesilisi mutexessisi, tetqiqatchi adri'an zénz ependim 2021-yili échilghan “Uyghur soti” da ashkarilighan xitay mexpiy höjjetliride delillermu otturigha chiqqan. Yeni, shi jinpingning mexpiy sözi déyilgen mezkur höjjette, shi jinping atalmish “Térrorluq we esebiylikni yiltizidin yoqitish bilen teng qayta terbiyelesh orunliri arqiliq idiyesi zeherlen'genlerni tazilash” buyruqini bergen. Shundaqla yene, Uyghurlarni xitay karxanilirigha apirip ishlitish, jenubiy Uyghur élidiki Uyghur nopus qurulmisi özgertish üchün, 300 ming xitay nopusini yötkep kélish heqqidimu buyruq bergen.

Démek, Uyghur élida kölemleshtürüp tereqqiy qilduruluwatqan nanchiliq sahesining shi jinpingning buyruqi boyiche Uyghur emgek küchliridin paydilan'ghanliqi éniq.

Tengritagh torining 2018-yili élan qilghan bir xewiride jenubiy Uyghur élidin ürümchidiki nan medeniyiti kespler baghchisigha ishqa orunlashqanlarning 40 pérsenti qeshqer we xotendin yötkep kélin'genliki tilgha élin'ghan. Yötkep kélin'genlerning ishtin sirt waqtida, heptide 4 qétim xitay tili öginish, xitay medeniyitini öginish, qanun-nizamlarni öginish kechlik kursigha orunlashturulghanliqi tilgha élin'ghan. Uningdin bashqa mezkür ishchilargha “Milletler ittipaqliqi, bir a'ile kishiliri” dégendek xitaylar bilen tughqanlashturush pa'aliyetlirini orunlashturghanliqimu déyilgen.

Gerche xitay hökümiti Uyghurlarning pütünley öz ixtiyarliqi bilen bu nawayxanilarda xizmetchi bolghanliqini teshwiq qiliwatqan bolsimu, emma ré'alliqta bu ishning keynide xitay hökümitining bir qolluq pilanliq orunlashturushi bolghanliqini yoshurush unche asan emes. Yeni tengritagh toridabérilgen Uyghur nawaychiliqining kesiplishish jeryanigha alaqidar bir xewiride, atalmish hökümet da'iriliri, “Elge nep yetküzüsh·访惠聚” xizmet guruppiliri we kent komitétliri her qaysi kespiy téxnika terbiyilesh mektepliri bilen hemkarliship, nawaychiliq kopératiplirini qurup chiqqan we terbiyilesh ornidin adem yötkep ishletkenliki éniq yézilghan. Derweqe, xuddi élida künséri kölemlishiwatqan ghayet zor nanchiliq kespiy zenjirining xuddiy bashqa sahelerge oxshashla Uyghur mejburiy emgiki, qisqisi Uyghur irqiy qirghichiliqi bilen baghlan'ghanliqi éhtimaldin yiraq emes.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.