Xitayning “Nikah-toy islahati” Uyghurlargha qandaq ijra qiliniwatidu?

Sanjidiki yüzlerche jüpning opche toy qilish murasimidin körünüsh. 2021-Yili 25-may.

Xitay “Xelq tori” da 20-april élan qilin'ghan “Nikah-toy islahatigha nezer” namliq maqale, xitayning herqaysi ölkiliridiki hökümet taratqulirida birla waqitta keng tarqitilghan. Xewerdin melum bolushiche, xitay xelq ishliri ministérliqi 2020-yili “Nikah islahati tejribe nuqtiliri” namliq höjjet tarqatqan. Höjjette “Xitayda nikah-toy murasimida toyluqni azaytish, toy murasimlirini addilashturush, murasim-qa'idilerni islah qilish” qatarliq nuqtilar tekitlen'gen. Xewerde yene mezkur höjjettiki qarar-belgilimilerning 2021-yili 4-aydin bashlap, pütkül xitay boyiche 32 orunda sinaq teriqiside yolgha qoyulushqa bashlighanliqi tilgha élin'ghan.

Undaqta, xitay xelq ishlar ministérliqi tarqatqan “Nikah-toy islahati” Uyghurlargha qarita qandaq shekilde ijra qiliniwatidu?

Bu heqte “Tengritagh tori” ning 2021-yili 9-ayning 21-künidki xewiride ürümchi tudungxaba rayoni xitaydiki 32 “Nikah islahati sinaq orni” ning biri qilip belgilen'genliki bildürülgen. Uningda xitayning “Nikah-toy islahati” ning ürümchi tudungxaba rayonida 2021-yili 9-aydin bashlap deslepki basquchta sinaq teriqiside yolgha qoyulidighanliqi tilgha élin'ghan.

Ilgiri shinjang uniwérsitétida Uyghur folklori boyiche ders bergen, hazir amérikada yashawatqan méhri'ay memtéli xanim bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. U, xitay hökümitining atalmish “Nikah-toy islahati” ni höjjetleshtürüp yolgha qoyushi, bolupmu uni Uyghur rayonida sinaq teriqiside yolgha qoyushi, diniy-étiqad, medeniyet we örp-adet jehette xitaylardin tüptin perqliq bolghan Uyghurlarning tarixtin buyan dawamlashturup kéliwatqan milliy, diniy we barliq medeniyet en'enilirini xitaylashturushtin bashqa nerse emes, dep körsetti.

Xitay kommunist hakimiyiti Uyghur diyarini idare qilghan 70 yildin artuq waqittin buyan, Uyghurlarning “Nikah-toy, nezir-chiraq pa'aliyetlirini addiylashturush, murasimlardiki bezi diniy halqilarni islah qilish” dégen namlarda Uyghurlarning islam dinigha chétilidighan diniy adetliri we en'eniwi udumlirini özgertishke urunup kelgen idi. Xitay teshebbus qilip kelgen atalmish “Nikah-toy murasimlirini islah qilish” belgilimisi boyiche, ötken esirning 90-yillirighiche nikah toy murasimlirini addiy ötküzüsh teshwiq qilin'ghan. 2000-Yillardin kéyin Uyghur diyarida yashlarni yéngiche shekildiki kolléktip toy murasimi ötküzüshke teshebbus qili'in'ghan؛ 2017-yilidin bashlap Uyghurlar bilen xitaylarning toylishishi teshebbus qilinidighan teshwiqat xewerliri üzlüksiz köpeygen.

2017-Yili2-ayning 21-küni “Tengritagh tori” da “Aynurgül bilen tyen changshing (qeyserjan)ning nikah toyigha mubarek bolsun!” dégen lozunka ésilghan toy murasimi heqqidiki bir süretlik xewer élan qilin'ghan. Shundin kéyin xitay erlirining Uyghur qizliri bilen qilghan toyliri heqqidiki teshwiqat xewerliri üzlüksiz köpeygen.

“Tengritagh tori” ning bu yil 3-ayning 26-künidiki süretlik xewiride, lopnur nahiyesidiki chéchek bayrimi mezgilide 8 jüp qiz-yigitning xitayche kiyinip kolléktip toy murasimi ötküzgenliki xewer qilin'ghan. Xewerde yéngiche kolléktip toy murasimi ötküzgen yashlar arisida xitaylar bilen toylashqan Uyghur qiz-yigitliriningmu barliqi tilgha élin'ghan.

Biz xitayning atalmish “Nikah-toy islahati” belgilimilirining Uyghur rayonida ijra qilinish ehwalini bilish üchün, Uyghur diyaridiki xelq ishlar idarilirigha téléfon qilghan bolsaqmu, emma bu orunlarning téléfonliri élinmidi

Qeshqerdiki melum sayahet idarisining xadimi ziyaritimizni qobul qilip, hazir Uyghur diyarida xitaylar bilen Uyghurlar to'i qilsa héchqandaq cheklime yoqliqini bildürdi.

U buni “Nikah erkinliki” dep atidi we mundaq dédi: “Elwette, hazir xenzular bilen Uyghurlar toylishidighan ehwallar intayin köp. Hazir buninggha yol qoyulidu. Chünki 21-esirge kirduq. Hazir bu jehette erkin qoyuwétildi. Shundaqqu?”

U bizning “Qeshqerde xitaylar bilen toylashqan Uyghurlar köpmu?” dégen so'alimizgha mundaq jawab berdi: “Hazir hemme adem barawer bolup ketti. 56 Milletning hemmisi bir a'ile kishiliridek. Nikahlinish-toylishish erkinliki bolghachqa, hemmeylen özi xalighini bilen toy qilsa bolidighan weziyet shekillendi.”

Melum bolushiche, Uyghur diyarida xitaylar bilen toylishish teshebbusi 2017-yili Uyghurlarni yighiwélish lagérlirigha qamash dolquni mezgilide ewjige chiqqan. Xitay hökümet xewerliride Uyghur qizliri bilen nikahlinish, xitay köchmenlirini Uyghur diyarigha jelp qilishning teshwiqat wastisigha aylan'ghan. Yeni bu xil teshwiqatlarda, Uyghur qizliri bilen toylashqan xitaylargha 50 ming yüen xelq puli, bikarliq öy, bikarliq yer we perzentlirini heqsiz oqutup bérish qatarliq étibar siyasetlirining barliqi keng teshwiq qilin'ghan idi.

Kanadadiki kishilik hoquq pa'aliyetchisi we yazghuchi shéng shö xanimning qarishiche, xitay hökümitining “Nikah-toy islahati” namida xitaylarni Uyghurlar bilen toylishishqa righbetlendürüshi, Uyghurlargha yürgüzüliwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitining bir parchisi iken.

U mundaq dédi: “Bu yerde peqet Uyghurlarning medeniyiti, örp-adetlirini tüp yiltizidin yoqitishla meqset qilinmighan, belki xitay hökümiti mukapatlash usuli arqiliq xitaylarni Uyghurlar bilen toylishishqa teshebbus qiliwatidu. Xitay hökümiti hazir intayin rezil wastilarni qollinip, Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq siyasitini yürgüzmekte.”

Uyghurlar xitay boyiche bashqa dindiki milletler, bolupmu xitaylar bilen toylishish nisbiti eng töwen bolghan xelq idi. Xitay kommunisit hakimiyiti Uyghur diyarini idare qilghan 70 yildin artuq waqit jeryanida Uyghurlarning xitaylar bilen nikahlinishi xitaydiki bashqa milletlerge sélishturghanda eng töwen nisbette, hetta 1 pirsentkimu yetmigen idi. Shundaq bolghachqa, yéqinqi birqanche yillardin buyan xitay da'iriliri her xil usul-wastilarni qollinip, Uyghurlar bilen xitaylarning toylishishini siyaset xaraktérliq teshebbus qilip kelmekte.

Türkiye haji tepe uniwérsitétining oqutquchisi doktor erkin ekrem ependining qarishiche, xitay hökümitining nöwette “Nikah-toy islahati” ni kötürüp chiqip, xitaylar bilen Uyghurlarning öz'ara toylishishini teshebbus qilishi, xitayning Uyghur rayonidiki milliy assimiliyatsiye we irqiy tazilash siyasitining bir qismi iken.