Xitay duch kéliwatqan kirizis Uyghurlar yoluqiwatqan paji'elerge qandaq tesir körsitidu?

23-Yanwar gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Kündilik pochta” géziti “Parakende ejderha” namliq bir maqale élan qilip, shi jinping hökümranliqidiki xitay nöwette duch kéliwatqan her sahe kirizislarni etrapliq sherhiyiligen idi. 24-Yanwar “Fransiye awazi” radiyosi “Xitay kelgüside yéngidin échiwétilemdu yaki dölet qaytidin quluplinamdu?” namliq bir maqale élan qilip, xitay yoluqiwatqan bu apetlerning xetiri heqqide toxtalghan. 24-Yanwar “Gérmaniye dolqunliri” radiyosimu “Kishiler qaytidin ronaq tapalmaydighan xitay” namliq bir maqale élan qilip, gérmaniye metbu'atlirida bu xususta otturigha qoyulghan qarashlarni sherhiyilep ötken.

Maqalilerda bayan qilinishiche, xitay nöwette tézdin hel qilalishi qiyin bolghan bir qisim siyasiy, iqtisadiy we ijtima'iy apetlerge duch kelmektiken. Buning biri, ötken yili ürümchide yüz bergen ot apiti peyda qilghan keng kölemlik qarshiliq heriketliridin kéyin, xitayning 3 yildin buyan yolgha qoyup kelgen “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitini birdinla emeldin qaldurush mesilisi bolghan. Netijide wirus shiddet bilen yamrap, ölüm-yétim köpeygen, puqralarning hökümetke bolghan qarshiliq idiyeliri ewij élishqa bashlighan. “Parakende ejderha” namliq maqalide bu heqte mundaq bayanlargha orun béridu: “Wirus we ukra'ina urushi keltürüp chiqarghan kirizis dunyadiki ikkinchi chong iqtisadiy gewde bolghan xitaygha sürkelmey ötüp kétidighan ish bolmaydu. Ötken yili 11-ayning axirliri ürümchide yüz bergen, az dégende 10 kishining jénigha zamin bolghan ot apiti, pütün xitayni béshigha kéliwatqan külpetlerge hökümetning wirus siyasitining sewebchi boluwatqanliqidek chüshenchige keltürdi.”

Ikkinchisi, xitay omumiy iqtisadining 20-30 pirsentini teshkil qilidighan öy-mülük sodisining gumran bolushi, “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasiti keltürüp chiqarghan zawutlarning taqilishi we nurghunlighan yashlarning ishsiz qélish mesilisi bolghan. Xitay iqtisadi ötken bir yilda hökümet pilanlighandek 5 pirsent emes, belki aran 3 pirsent yükselgen. Bu hal hem karxanichilarning, hem ishchilarning ehwalini éghir weziyette qaldurghan. Xitay iqtisadigha jan béghishlawatqan ékisport sahesimu buning tesirige uchrighan. Xitay hökümitining öz xelqini bu éghir weziyettin tizdin qutuldurush qolidin kelmeydiken.

Üchinchisi, xitayda nopusning qérishi we tughut nisbitining töwenlishi bolghan. Bu témigha da'ir qarashlarda ilgiri sürülishiche, ötken yili xitayda aldinqi yiligha sélishturghanda 850 ming adem kam tughulghan. Bu yüzlinish yene dawamlishidiken. Shi jinping hökümitining buni tormuzlash qolidin kelmeydiken. Netijide yéqin kelgüside xitayda qolay hel qilghili bolmaydighan emgek küchi kirizisi peyda bolidiken. Bu xitayning kelgüsi tereqqiyati üchün zor tosalghu yaritidiken. “Kishiler qaytidin ronaq tapalmaydighan xitay” namliq maqalide bu heqte mundaq déyilgen: “Ötken esirning 60-yilliridiki chong acharchiliqtin kéyin, xitay tunji qétim nopus chökidighan weziyetke duch keldi. Xitayning nopus qurulmisidiki bu tiragédiyelik özgirish xitayning bash kötürüshige mislisiz éghir tehdit shekillendürüpla qalmay, buning tesiri dunya miqyasigha qeder yamraydu.”

Tötinchisi, 3 yil dawamlashqan “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasiti jeryanida xitay hökümitining ishikni taqiwélip, dunyadin xélila ayrilip qalghanliqi bolghan. Shi jinping 2022-yilining axirliri ottura asiya, se'udi erebistan we G20 yighini üchün hindonéziyelerge barghan bolsimu, biraq u dunyaning xitaygha qarita pozitsiyeliride burunqigha oxshimaydighan zor özgirishlerning barliqqa kelgenlikini körgen. Tereqqiy qilghan nurghunlighan döletler xitaygha ilgirikidek dostane mu'amile qilmaydighan bolup qalghan. Gerche xitay yéqindin buyan déplomatiye saheside teleppuzini yumshitip xelq'ara sehnelerdiki rolini eslige keltürüshke uruniwatqan bolsimu, shi jinpinggha külüp qaraydighanlardin peqet musulman döletlirila qalghan. “Xitay kelgüside yéngidin échiwétilemdu yaki dölet qaytidin quluplinamdu?” namliq maqalide bu heqte mundaq déyilgen: “Tashqiy dunya jungnenxeyning heqiqiy sirini bilmeydu. Ötken yili xitaydiki bir qisim chong sheherlerde naraziliq heriket dolqunliri ewj alghandin kéyin, xitayning yuqiri qatlimidikiler bundaq kétiwérishning ghayet zor xetirini nahayiti asanla chüshinip yetti. Xitay re'isi shi jinping yéqinda xelq'ara sehnege qaytishqa intilgende bolsa, xitay bilen bashqa döletlerning munasiwiti alliqachan jiddiyleshken bir weziyetni shekillendürüp bolghan idi.”

Shi jinping hökümranliqidiki xitay duch kéliwatqan bu éghir kirizislarning aqiwitining Uyghurlar bilen qandaq munasiwiti bar? bu Uyghurlarning kelgüsige qandaq tesir körsitishi mümkin?

Gérmaniyediki Uyghur siyasiy erbabliridin erkin alptékin ependi bu heqte toxtalghanda, xitay duch kéliwatqan nopus kirisining kelgüside xitay üchün éghir bir mesilige aylinidighanliqinin tilgha élip, munularni tekitlidi: “Mutexessisler uzun yillar ilgirila xitaydiki nopusning kelgüside téz sür'ette kémiyish éhtimali barliqini we shundaq bolghan teqdirde, buning xitay iqtisadigha hem tereqqiyatigha zor tosalghular élip kélidighanliqini otturigha qoyushqan idi. Mana hazir xitayning nopusining chöküshke bashlighanliqi otturigha qoyuluwétiptu. Nopus eslide tebi'iy qanuniyet boyiche tereqqiy qilidighan bir nerse. Emma xitay öz puqralirini acharchiliqtin saqlash üchün, 80-yillardin bashlap nopusni tizginlesh siyasitini yürgüzüp keldi. Hazir nopusning kémiyishining aldini élish üchün, 3 perzentlik bolush siyasitini yolgha qoyghan bolsimu, nopus köpiyish emes, belki qérish we kémiyishke qarap yüzliniwatidu. Yéterlik derijidiki emgek küchi bolmighan döletning tereqqiy qilalmaydighanliqi, dunyada derijidin tashqiri küchke aylinalmaydighanliqi hemmige melum. Uyghurlar xitayning mustemlikisi astidiki bir millet bolghanliqi üchün, xitaydiki özgirishler Uyghurlarning teqdirige tesir körsitidu. Mubada xitay iqtisadi chöküp, hakimiyet ghulaydighan bir künler kelse, belki Uyghurlar qutulush yollirigha ériship qélishi mumkin. Hazir gherbtiki tereqqiy qilghan démokratik küchlerning xitaygha qarshi bir septe turushi xitayning yémirilishini ilgiri sürüshi mumkin dep qaraymen.”

Shiwétsiyediki weziyet analizchisi dilshat réshit bu heqte toxtalghanda, Uyghurlarning teqdirining shi jinping hakimiyitining yoqilishigha baghliq bir mesile ikenlikini eskertip munularni bayan qildi: “Xitay bir tereptin, özi duch kéliwatqan xitaydiki ishsizlarning qarshiliqlirini, korona wabisida ölgenlerning sanini we ularning urugh-tughqanlirining naraziliqlirini xelq'ara jem'iyettin yoshuriwatqan bolsa؛ yene bir tereptin. Döletning iqtisadiy jehettiki chöküshini, xitay dölitining xelq'arada barghanséri yétim qéliwatqanliqini özining xelqidin yoshuriwatidu. Xuddi jaza lagérliri mesilisini pütün dunyadin yoshurushqa uriniwatqandek. Emma hazirqi réyalliq xitay hakimiyitige éghir tehdit élip kéliwatidu. Uyghurlarning teqdirining özgirishi, hazirqi xitay hakimiyitining yoqilishigha baghliq bir mesile. Biz pat arida xitay hökümitini yoqulidu diyelmisekmu, xitaydiki küchlük ziddiyetlerning kelgüside bir özgirishlerni barliqqa keltüridighanliqigha ümid bilen qariyalaymiz.”