Uyghurlar bilen pakistan qebililirining küresh ghayisi oxshamdu?

Xitay puqralirining pakistan saqchi mashinisining üstige sekrep chiqip, saqchilargha zomigerlik qiliwatqan körünüshi. 2018-Yili aprél, pakistan.

Uzun yillar ilgiri xitay bilen istratégiyelik dostluq ornatqan we kéyinki yillarda xitay bilen iqtisadiy hemkarliqni kücheytip kéliwatqan pakistan dawalghush ichidiki dölet bolup, pakistan hökümiti we herbiy küchlirining da'im térrorchilar, esebiy unsurlar, bölgünchiler we topilangchilarning jédilini bésiqturup kéliwatqanliqi, buningda xitay hökümitiningmu telipi we bésimi barliqi melum.

Hazir pakistanda ikki isyanchilar guruhi mewjut bolup, ularning biri xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushi, jümlidin “Xitay-pakistan iqtisad karidori” gha qarshi heriket qiliwatqan baluchistan qoralliq küchliri, yene biri pakistan hökümitini eyiblep, sheri'et döliti qurushni yaqlaydighan pakistan qebililiri rayoni topilangchiliridin ibaret. Baluchistan qoralliq küchliri xitay ishchilirini qestlesh arqiliq xitayning iqtisadiy monopolluqigha qarshi turup, iqtisadiy jehette musteqilliq we menpe'et telep qilsa, pakistan qebililiri topilangchiliri amérika bilen ittipaq qurghan pakistan hökümitige qarshi turup, taliban'gha oxshash sheri'et döliti qurush üchün küresh qilmaqta iken.

Yéqinda, pakistanning “Soda zhurnili” torida élan qilin'ghan “Shinjang, baluchistan we pakistan'gha qarashliq qebililer rayoni” namliq bir obzorda, Uyghurlarning xitaygha qarshiliq körsitish heriketliri baluchistan qoralliq küchliri we pakistan qebililirining qarshiliq herikitige sélishturulghan.

Obzorda mundaq déyilgen: “Shinjang, baluchistan we pakistan'gha qarashliq qebililer rayonidiki topilangning tarixi, milliy alahidiliki we jughrapiyelik siyaset arqa körünüshi oxshimaydu. Biraq ularning hemmiside hökümetke qarshi naraziliq bar. Hökümetning ulargha qayturghan inkasimu oxshimaydu. Pakistan hökümitining térrorchilar, esebiy unsurlar, bölgünchiler we topilangchilarni basturushtiki usuli, meyli u siyasiy, diniy heriket bolsun, oqughuchilar we bashqa ammiwi teshkilatlarning herikiti bolsun, hemmini qoral küchi bilen hel qilish؛ qoral küchi bilen hel qilalmisa téximu köp qoral küchi ishlitish. Xitayning shinjangdiki usuli bolsa ‛tereqqiyatni tézlitish‚”.

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizi xelq'ara tertip we xewpsizlik mutexessisi raymond ko (Raymond Kuo) bu obzordiki qarash heqqide mundaq deydu:

“Bu maqalide ular mundaq bir nuqtini, yeni iqtisadiy tereqqiyat arqiliq radikal küchler we bashqa milliy teshkilatlarni jimiqturghili bolidu dégen nuqtini otturigha qoyghan. Emma ishlarning undaq bolmaywatqanliqini körüwatimiz. Ortaq kélishim asasidiki meblegh sélish we iqtisadiy tereqqiyat tamamen bashqa bir ishtur. Shinjangni alsaq, xitay bir yaqtin iqtisadni tereqqiy qildurimiz dédi, bir yaqtin yighiwélish lagérliri we türmilerni qurdi. Shunga shinjangdiki ishlar yuqiriqi nuqti'inezerge chüshmeydu”.

Bu obzorda, xitay hökümitining tili bilen “1949-Yildin béri bölgünchilik, pan islamizm we pantürkizm shinjangdiki asasliq mesile bolup keldi” déyilgen we 75 yildin buyan xitayning Uyghurlarning xitay hökümitige qarshi naraziliq we qarshiliq heriketlirini qoralliq basturup kéliwatqanliqi nezerdin saqit qilin'ghan.

Türkiyede turushluq weziyet analizchisi memettoxti atawulla ependi, bu obzorning xitay mepkurisini chiqish qilghan halda, xitay bilen pakistanning térrorluqqa qarshi turush tedbirliri we uning netijilirini sélishturma qilish üchün yézilghanliqini bildürdi.

Obzorda yene mundaq déyilgen: “Medeniyet we diniy jehette basturush, iqtisadiy talan-taraj we milliy kemsitishler shinjangdiki Uyghurlarning topilang kötürüshidiki seweblerdur. Topilangchilar özlirini ‛medeniyet mewjutluqimiz we aptonomiye hoquqini qolgha keltürüsh üchün küresh qiliwatimiz‚ désimu, musteqil sherqiy türkistan qurush idiyesi teripidin yéteklinidu. Baluchistan qoralliq küchlirining küresh ghayiside diniy sewebler kemchil, ular peqet iqtisadiy talan-taraj, bolupmu tebi'iy gaz, kan mehsulatliri qatarliq tebi'iy bayliqlarning qoldin kétishige qarshi turidu, téximu köp aptonomiye we musteqilliq telep qilidu”.

Memettoxti atawulla baluchistan qoralliq küchliri herikiti bilen Uyghurlarning qarshiliq herikiti otturisidiki oxshashliq we perqlerni bayan qilip ötti.

Obzorchining qarishiche, baluchistan qoralliq küchlirige baqqanda, Uyghurlarning pakistan'gha qarashliq qebile rayonidiki isyanchilar bilen oxshashliqi köp, bolupmu ‛musteqilliqqa érishishning diniy jehette perz‚likini tonush we emelge ashurushni ghaye qilish jehette birdeklikke ige. Uyghurlarningmu talibanlargha oxshash musteqil sheri'et döliti qurush arzusi bar, bu idiye talibanlar bilen Uyghurlarning idiyesige chongqur ornap ketken.

Pakistan'gha qarashliq qebile rayoni heqqide izden'gen doktor raymond ko ular heqqide melumat bérip mundaq dédi: “Bu rayon pakistanning gherbiy shimalidiki aptonomiyelik rayon bolup, öz aldigha qanun-nizamliri bar, pakistan merkiziy hökümitige toluq boysunup ketmeydu. U rayondiki qebililer xélila musteqil yashighanliqi üchün, ularni kontrol qilish tes. Emma pakistan hökümiti ularni boysundurushqa urunup kéliwatidu, hökümet ulargha iqtisadiy yardem bérishning ornigha, da'im esker ewetip ularning qoralliq küchlirige zerbe bérish usulini qolliniwatidu”.

Memet toxti atawullaning qarishiche, Uyghurlar musulman millet bolghachqa, ularning siyasiy küreshliride diniy amilning bolushi normal. Emma ularning küresh nishani bilen pakistan'gha tewe qebililerning küresh nishani bir-birige oxshimaydu. Uyghurlarning milliy musteqilliq kürishi zalim xitayning qirghinchiliqidin qutulup, öz tupriqida ö heqlirige ige bolush we öz erkinliki boyiche yashash ghayisini asas qilghan.