Uyghur rayonida yéqinqi 2 yilda 230 ming ademning qamaqqa höküm qilinishi xelq'araning diqqitini qozghimaqta

Ötken shenbe küni “Nyu-york waqti ” géziti Uyghur rayonidiki edliye tarmaqlirining yéqinqi 2 yil ichide zor sandiki kishige qamaq jazasi we bashqa jazalarni bérip, xitayning memliket miqyasi we Uyghur aptonom rayoni tarixida yéngi rékort yaratqanliqini ashkarilidi.

“Nyu-york waqti” gézitining bildürüshiche, ular Uyghur rayonining yéqinqi ikki yilliq edliye sanliq melumatini analiz qilish arqiliq 2017- we 2018‏-yillirida 230 ming kishining qamaq jazasi yaki bashqa jazalargha mehkum qilin'ghanliqini bayqighan. Xewerde, Uyghur rayonida qolgha élish we qamaq jazaliridiki shiddetlik artishning 2014‏-yili bashlan'ghanliqi, shu yili rayonda hökümetke qarshi hujumlarning pellige chiqqanliqi tekitlen'gen.

Amérikadiki qanun mutexessislirining ilgiri sürüshiche, sot mehkimilirining ikki yil ichide bunchilik köp ademge jaza bérishi heqiqeten kishini chöchüterlik iken. Amérikadiki jorji washin'gton uniwérsitéti qanun institutining proféssori donald klark “Nyu-york waqti” gézitining xewirining Uyghur rayonida yüz bériwatqan basturushni perqliq nuqtidin échip bergenlikini bildürdi. U 3‏-séntebir küni ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Diqqet qilarliq nuqta shuki, nyu-york waqti gézitining maqaliside shinjangda yüz bériwatqan basturush perqliq nuqtidin yorutup bérilgen. Yeni uningda qayta terbiyelesh lagérlirida yüz bériwatqan ishlar emes, belki resmiy jinayi ishlar sistémisida yüz bériwatqan ishlar échip bérilgen. Bu xewer elwette bizge nisbeten pütünley heyran qalarliq xewer emes. Chünki, biz bundaq bolushini qiyas qilghan. Lékin, nyu-york waqti gézitining muxbiri kris bakléy buninggha da'ir resmiy reqemlerni tépip chiqti. Xitay hökümitini bu reqemlerni ret qilalmaydu. Chünki, bu reqemler uning resmiy menbeliridin élin'ghan. Bu resmiy menbelerdin élin'ghan bolsimu, lékin biz qanunning resmiy jazalishigha uchrighan kishilerning sanida shiddetlik artish bolghanliqini köreleymiz. Bu heqiqeten chöchüterlik derijidiki bir artishtur”.

Proféssor donald klarkning ilgiri sürüshiche, 2016‏-yiligha qarighanda 2017-we 2018‏-yillirida Uyghur rayonidiki sotchilarning sani azayghan, emma her bir sotchigha toghra kélidighan délo sani köpeygen. Donald klark, bunchilik köp déloni normal qanuni tertip bilen bir terep qilishini tesewwur qilishning müshküllükini bildürdi.

Donald klark mundaq dédi: “Qolgha élin'ghan kishilerning sanida bunchilik köp artish bolghanda sizning normal qanuni tertip bilen bu délolarni birterep qilishingizni tesewwur qilish bek müshkül. Men nyu-york waqti gézitining istatistékisigha qoshumche qilip özümning igiligen sanliq melumatlirimni, dep ötmekchimen. Shinjangda 2016‏-yili 5900 neper sotchi bar bolup, ular her yili jem'iy 400 ming her xil déloni bir terep qilatti. Bu texminen 41 ming jinayi ishlar eyibnamisini öz ichige alidu. Shunga, bir yilda her bir sotchigha 68 délo we 7 eyibname toghra kéletti. 2018‏-Yiligha kelgende sotchilarning sani aziyip, 3800 ge chüshti, emma ular bir terep qilidighan her xil délolar 500 minggha chiqti. Ular birterep qilidighan jinayi ishlar eyibnamisi 136 gha yetti. Buning bilen her bir sotchigha toghra kélidighan délo ikki hesse köpiyip 132 ge yetti. Jinayi ishlar eyibnamisi 5 hesse artip, 36 ge chiqti. Shunga, shinjangdiki sotchilarning dem almay ishligen teqdirdimu birqeder köp déloni normal qanuni tertip bilen bir terep qilishini tesewwur qilish mumkin emes. Méning gumanim sot mehkimisi aq qeghezni saqchi yaki teptish xadimining qoligha tutquzup, uni özlirining tolduruwélishigha tapshurghandek qilidu. Bolmisa, bir sotchigha 2016‏-yili 7 eyibname toghra kélip, 2018‏-yili buning 36 ge chiqishini tesewwur qilish mumkin emes”.

Xewerde bayan qilinishiche, rayondiki teptish organliri 2017‏-yili 227661 kishining qolgha élinishini, 2018‏-yili yene 114023 kishining qolgha élinishini testiqlighan bolup, bu ikki yil ichide qolgha élin'ghanlar yéqinqi 10 yil ichide qolgha élin'ghanlarning jem'iy sanidin éship ketken. Xewerde, 2017‏-yilining özidila 87 ming kishige qamaq jazasi bérilgenliki, buning ichide 5 yil yaki uningdin uzun késilgenlerning 2016‏-yiligha qarighanda 10 hesse artqanliqi ilgiri sürülgen.

Chet'eldiki bezi xitay mutexessislirining ilgiri sürüshiche, “Nyu-york waqti” gézitining xewiri xitayning Uyghurlargha qarita dölet térrorluqi we radikal usullarni ishlitiwatqanliqini körsitidiken. Nyu-york sheherlik uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shya ming 3‏-séntebir ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Shunga, biz xitay hökümitining bügünki shinjangda dölet térrorluqini yolgha qoyuwatqanliqini jezmleshtüreleymiz. Buningda radikal wasitilerni ishlitip, shinjanggha hökümranliq qiliwatqanliqi éniq. Méningche bu nuqtida héchqandaq bir guman yoq”.

Shya ming ependining qarishiche, nöwette xitay hökümiti Uyghur rayonida qanunni yerlik milletlerge qarshi qoral süpitide ishletmektiken. U, shunga bu rayonda qanuniy tertip, deydighan bir nerse qalmighanliqini bildürdi. U, mundaq deydu: “Xitay kompartiyesi herqandaq bir basturushni siyasiy heriketke aylandurghanda qanun tertip deydighan nerse bir shekilge aylinidu. U qanun tertipke hergiz emel qilmaydu. U qanun tertipni addiylashturup, saqchi, teptish, sot we edliye organlirini we türme bashqurush orunlirini birleshtürüp, hemkarliship ishleydighan bir gewdige aylanduridu. Bu ehwalda herqandaq délo bir-ikki hepte ichide bir terep qilinidu. Bundaq ehwalda qanun tertip, deydighan nerse mewjut bolmaydu.”

Proféssor donald klarkning ilgiri sürüshiche, bir milyondek kishining lagérlargha qamilishi we zor sandiki kishilerning qanuni jazagha tartilishi, Uyghur rayonida qanunning nacharlashqanliqini körsitidiken. U mundaq deydu: “Xitay xelq qurultiyi yaki xelq qurultiyi da'imiy komitéti maqullighan xitay qanuni boyiche sizning birini tutqun qilishingiz üchün qanuni asasqa tayinishingiz kérek. Halbuki, ‛qayta terbiyelesh lagérliri‚ héchqandaq bir qanuni asasqa tayanmighan qanun sirtidiki mu'essese. Mana bu mezkur rayonda qanunsizliqning höküm sürüwatqanliqining bir misali. Emdi qamaq jazalirigha kelsek buningda qanun'gha emel qiliwatqandek bir körünüsh bérilgen bolsimu, lékin buningda jazalan'ghanlar bek köp bolghachqa bu yerde mewjut qanuni tertiplerge emel qilinip, adil sotlash élip bérilghanliqini tesewwur qilish bek müshkül. Shunga, bu ikki hadise héchbolmisa shinjangda qanunning arqigha chékin'genlikini körsitidu”.

“Nyu-york waqti” gézitining xewiride qeyt qilinishiche, 2017-we 2018‏-yilliridiki keng kölemlik qamaq jazalirigha höküm qilish dolquni rayondiki xitay puqralirigha chong tesir körsetmigen. Xewerde, “Shinjang ishlepchiqirish-qurulus'h bingtu'eni” misal keltürülüp, oxshash waqit ichide uning bu jehettiki weziyitide héchqandaq özgirish bolmighanliqi, uning 2017‏-yildiki ehwalining aldinqi yillar bilen perqlenmeydighanliqi ilgiri sürülgen.