Ilshat hesen: “Héchkim Uyghurlarning rohi we qelbini boysunduralmaydu!”

Xitay hökümitining Uyghur rayonidiki yash-ösmürlerni nishan qilghan ménge yuyush we téz sür'ette xitaylashturush teshwiqatlirining barghanséri küchiyiwatqanliqi melum bolmaqta.

Yéngi yil harpisida xitayning ijtima'iy taratquliridin biri bolghan “Dowyin” da, xoten wilayiti niye nahiyesi roqiya yézisining merkez yeslisidiki Uyghur balilirining 2024-Yilliq yéngi yilni kütüwélish pa'aliyitidin bir qisqa körünüsh Körsitilgen. 12 Sékuntluq bu qisqa widiyoda, Uyghur balilirining xitayning en'eniwi kiyim-kécheklirini kiygen halette xitayche ussul oynap, dumbaq chéliwatqanliqi؛ shundaqla hemmisining xitayche yéngi yil tebrik sözi sözligenliki körsitilgen.

Bu qisqa widiyoni “X” te hembehirligen amérikadiki siyasiy közetchi ilshat hesen ependi bu heqte munu bayanlarni yazghan. “Shi II (yeni qizil 2-ewlad) ning xitay impériyesi Uyghurlargha zorawanliq we irqiy qirghinchiliq siyasiti yürgüzüp, ularni xitay medeniyitini ‛teshwiq qilish‚ ning quli bolushqa mejburlidi. Bu Uyghur balilirining xitay medeniyitini ‛teshwiq qilish‚tin bashqa amali yoq. Ular kichikidin tartipla xorluq, milliy kemsitish we zulumning achchiq temini tétimaqta. Halbuki, héchkim Uyghurlarning rohini we qelbini boysunduralmaydu. Biz öz medeniyitimiz, en'enimiz we étiqadimizni janlandurupla qalmay, belki yene musteqil sherqiy türkistanni qayta qurup chiqimiz!”

Ilshat hesen ependi radiyomizning ziyaritini qobul qilip, bu widéyoni körgendin kéyinki hés-tuyghuliri we qarashlirini anglarmenler bilen ortaqlashti.

AP

Ilgiri shinjang uniwérsitétida Uyghur folklori kespi boyiche oqutquchi bolghan, nöwette amérikada yashawatqan méhri'ay memtéli xanimmu bu öz qarashlirini bayan qilip ötti. U, xitayning Uyghurlargha qarita nuqtiliq yürgüzüwatqan “Nesebini üzüp tashlash, yiltizini késip tashlash, béghini boghup tashlash” tek irqiy qirghinchiliq siyasitining Uyghur medeniyitini pütünley weyran qilish girdabigha yüzlendürüwatqanliqini, halbuki Uyghurlarning öz milliy kimliki we mewjudiyiti üchün axirighiche tirkishidighanliqini tekitlep ötti.

Xitay da'iriliri Uyghurlarni xitaylashturushtin ibaret bu istratégiyelik pilanini ishqa ashurush üchün, yéqinqi yillardin buyan Uyghur diyarida keng kölemlik irqiy qirghinchiliq élip barmaqta. Shuning bilen bir waqitta yene “Jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” sho'ari astida Uyghur yash-ösmürlirige qarita ménge yuyush xaraktérlik qizil telim-terbiye teshwiqatini kücheytmekte.

Gérmaniyediki medeniyet insanshunasliqi penlirining doktori, Uyghur medeniyet tetqiqatchisi runé siténbérg (Rune Stenberg) ependimu bu heqtiki söhbitimizge daxil boldi. U bu widiyodiki körünüshlerde Uyghur balilirigha pütünley xitayning en'eniwi kiyimliri kiygüzülgenliki, ularni xitayche ussul oynatqanliqi, shundaqla xitay tilida yéngi yil tebrik sözlirini sözleshke orunlashturulghanliqigha alahide diqqet qilghanliqini bildürdi. U yene bu weziyetning Uyghur yash-ösmürlirining öz milliy kimlikini tonushigha, jümlidin ularning rohiy we psixik dunyasigha körsitidighan passip tesiri heqqidimu öz qarashlirini otturigha qoydi.

Igilinishiche, ilshat hesen ependi “X” te bu widéyoni hembehirligendin kéyin, xitayning Uyghur qirghinchiliqi siyasitini eyiblep, Uyghur mesilisige we Uyghur balilirining bu weziyitige qarita öz hésdashliqini bildürüp inkas qayturghanlar bolghan. Halbuki, xitayning Uyghur rayonida yürgüzüwatqan zorawanliq siyasitini aqlap, Uyghurlargha hujum qilghuchilarmu bolghan. Ilshat hesen ependi “X” tiki widiyogha, shundaqla bashqa ijtima'iy taratqular we her xil supilarda Uyghurlargha hujum qiliwatqanlar heqqide toxtilip, öz qarashlirini tekitlep ötti.

Yéqinqi yillardin buyan chet ellerdiki Uyghur teshkilatliri hem muhajirettiki Uyghur jama'itining dunyaning herqaysi jaylirida Uyghur qirghinchiliqi mesilisi toghrisida élip bériwatqan türlük yighin-pa'aliyetliri, namayishliri herqaysi döletlerdiki hökümet organliri we awam puqralar arisida belgilik tesir hem ünüm körsetti. Halbuki, xitay buning aldini élish üchün chégra halqighan tetür teshwiqat herikitinimu kücheytishke kirishken, hetta chet ellerde bir qisim kishilerni sétiwélip, ularni xitaygha terepdarliq qilishqa, Uyghur pa'aliyetchilerning aldini tosushqa salghanliqimu ashkara bolghan idi. Ötken yili 16-noyabir küni xitay re'isi shi jinping san-firansiskodiki moskono merkizide yighin'gha qatnishiwatqanda, uninggha qarshi namayishchilar bilen xitay hökümiti yalliwalghan xitay terepdarliri otturisida yüz bergen toqunush del shuning misalidur. Undin bashqa, Uyghur herikiti teshkilatining re'isi roshen abbas xanimning 2023-yili dékabirning bashliridiki irélandiyediki bir heptilik Uyghur irqiy qirghinchiliqi toghrisida élip barghan pa'aliyetlirimu shu jaydiki xitay elchixanisining türlük tosqunluqigha uchrighan idi. Uyghur tetqiqat merkizining mudiri abdulhakim idris ependining ötken yili 8-dékabir küni hindonéziyede élip barghan pa'aliyetliri dawamida, bir qisim xitayperes hindonéziyelikler mudaxile peyda qilip, uning hindonéziye tiligha terjime qilin'ghan kitabini köydürüp naraziliq bildürgen idi. Emma Uyghur pa'aliyetchiler hem Uyghur teshkilatliri xitayning bu xil tosalghuluqlirigha qarimay, öz pa'aliyetlirini izchil dawam qilmaqta.