Mutexessisler: “Uyghur qirghinchiliqigha milen'gen qanliq tijaretler qachan tügeydu?”
2022.01.31

Xitay hökümitining Uyghur diyaridiki qirghinchiliq qilmishi tashqi dunyagha köplep melum bolush bilen birge bu sahede izchil xitay kompartiyesi we xitay hökümitini qollap, bu heqtiki adalet chuqanlirini öchürüshke küch chiqiriwatqanlarningmu mu'eyyen salmaqni igilishi nöwette köplep ashkara bolushqa bashlidi. Beziler ijtima'iy taratqulargha bu heqtiki “Neq meydan ziyariti” ning filimlirini yüklesh arqiliq “Uyghurlar bextiyarliq ichide yashimaqta” dégen uchurni yollisa, yene beziler biwasite halda ashu xildiki shexsler we shirketlerni meblegh bilen teminlep, xitay hökümitining xelq'aradiki obrazini perdazlashqa zéhin qoyup kelmektiken. Ene shu xildiki kishilerning biri kubaliqlarning ewladi bolghan amérika uchur ilmi sodigiri néwil singxam iken.
Portland uniwérsitétining proféssori aléksanddr rus yéqinda “Yéngi liniye” aqillar merkizining bu heqtiki tekshürüsh doklati asasida mushu témini chöridigen halda obzor maqalisi élan qilip, bu qilmishning emeliyette Uyghurlarning qénigha milen'gen “Tijaret bolksi” yégenlikke barawer ikenlikini tekitlidi. Uning bu heqtiki qarashliri bolsa amérikada zor alqishqa sazawer “Yash türkler” (The Young Turks) söhbet programmisining 27-yanwar sanida yenimu ilgirilep sherhilendi.
Söhbet riyasetchisi ana kaspari'an aldi bilen söz élip, nöwette Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliq hemde amérika hökümitining bu heqtiki munasiwetlik tedbirliri heqqide chüshenche berdi. Doktur aléksandérning bildürüshiche, bu yil 67 yashqa kirgen néwil singxam amérika teweside közge körün'gen yuqiri pen-téxnika sodisi bilen shughullan'ghuchi kishilerning biri bolup, uning xitay kompartiyesige hemde ularning idi'ologiyesige mayil ikenliki uzundin béri meshhur iken. Uning ata-anisi eyni waqitta sotsiyalizmning ziyankeshlikige uchrap kubadin amérikagha qéchip kelgen bolsimu, u yash waqitliridila détro'it shehiridiki “Inqilabiy qara tenlik ishchilar birleshmisi” ge eza bolghaniken. Mezkur teshkilat bolsa maw zédong idiyesidin ilham alghan qara tenlik ishchilar qurup chiqqan teshkilat bolup, 1972-yili emdila 18 yashqa kirgen singxam bu teshkilatning “Kadirlar bölümi” de ishligeniken. Shuningdin kéyin u aliy mektepte oqush we kompyutér téxnikisi saheside xizmet qilish jeryanida soda-tijaret bilen shughullinip ghayet zor bayliq toplighan. 2001-Yilidin 2008-yilighiche bolghan ariliqta u xitayning xu'awéy guruhida téxnika meslihetchisi bolup ishligen. Bolupmu 2017-yili uning alliqachan on nechche döletke kéngiyip bolghan “Pikir tori” shirkiti namelum bahada en'gliyediki bir namelum kishige sétilghan. Bu shirket sétilghandin kéyin uning paychéki niyo-york pay chéki bazirigha sélin'ghan hemde omumiy qimmitining toqquz milyard amérika dolliri ikenliki ashkarilan'ghan. Bu shirket sétilghan 2017-yilidin bashlap Uyghur diyaridiki qirghinchiliqmu deslepki qedemde yughuri pellige chiqishqa bashlighan. Shuning bilen birge singxamning i'ane qilish, yardem qilish dégendek namlarda xitay hökümitini yaqlaydighan teshkilat we shexslerni temin etken meblighimu san jehette éship mangghan.
Obzorda körsitilishiche, singxamning “Ayali” dep qariliwatqan judi éwan “Halreng kod” (Code Pink) shirkitining mes'uli iken. Bu shirket bolsa ötken birnechche yildin buyan izchil halda “Soghuq urush” qa qarshi turushni tekitlesh bahaniside amérika hökümitining xitaygha qarshi barliq tedbirlirini eyiblep kelgen. Shuningdek ashkara halda “Xitay hergizmu amérika üchün tehdit emes, düshmenmu emes. Bir qisim kishiler emeliyette xitayning iqtisadiy jehettiki muweppeqiyetlirige heset qilmaqta” dégendek sözlerni qilip kelgen. Ularning tor bétige chaplan'ghan bu heqtiki yazmilarda “Uyghurlarning qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi heqqidiki melumatlar mahiyette amérika hökümitining xitaygha qarshi urush qozghash qoralidur” dégendek bayanlar orun alghan. Bu xil pikirler bolsa bir qisim kishilerning Uyghur qirghinchiliqini inkar qilishigha küchlük “Destek” bolup bergen. Bu heqte alahide filim ishligen en'gliyelik alim jon rus bolsa mushu asasta “Uyghur qirghinchiliqi pütünley yalghan hékaye” dep xulase chiqarghan. .
Aléksandér rosning bildürüshiche, nöwette amérika tewesidila az dégendimu on'gha yéqin puqrawiy jem'iyet her yili singxam we judi éwan temin etken bir nechche milyondin on nechche milyon amérika dolliriliq iqtisadiy yardem bilen türlük pa'aliyetlerni dawam qilduruwatqan bolup, bu jeryanda ular izchil xitay kompartiyesining kishilik hoquqqa nahayiti étibar bilen qaraydighanliqini tekitlep jama'et pikri toplimaqtiken. Singxamning ashu xildiki iqtisadiy yardimige érishken “Toghrilanmas heriket” teshkilatining mes'ulliridin biri tirinitiy uniwérsitétining sabiq proféssori wijay prashad (Vijay Prashad) bolup, u yillardin buyan Uyghurlarni qarilap xitay hökümitini maxtap maqale yézip kelmektiken. Umu 2017-yili xizmettin istépa bérip pütün diqqitini xitay kompartiyesini medhiyeleydighan obzor we maqalilerni élan qilishqa merkezleshtürgen. “Yéngi liniye” aqillar merkizi uning xizmettin istépa bérishidiki seweblerni sorighanda u gep yorghilitip “Yéngi pursetning ishiki échilghanliqtin men uniwérsitéttin chiqip kettim” dégen. Emma uning tetqiqat xirajitining menbesi heqqidiki so'allargha jawab bérishtin özini epqachqan. Uning ötken besh yilda élan qilghan eserliri ichide Uyghur diyaridiki lagér sistémisi, zor tutqun, mejburiy emgek, ayallargha qaritilghan tughut kontrolluqi qatar bir qatar mesililerni bir-birlep inkar qilghan eserler muhim salmaqni igileydiken. Bolupmu amérika hökümiti Uyghur qirghinchiliqi heqqide resmiy qarar alghandin kéyin u buni inkar qilishqa alahide zor küch serp qilghan. Aléksandér bolsa uning eserliri bilen “Nyo-york waqti” géziti élan qilghan Uyghur diyari heqqidiki xitayche mexpiy höjjetlerning parallél kélidighanliqini bayqighan. .
Melum bolushiche, singxam we judi éwanning iqtisadiy kirim menbesi izchil namelum turuwatqan bolup, “Yéngi liniye” aqillar merkizining bu heqtiki köp qétimliq so'aligha jawab bérishni ret qilip kelgen. Mushu ehwalgha asasen bir qisim kishiler ularning arqa tirikini xitay hökümiti bolushi mumkin, dep perez qilmaqtiken.