Minglarche ölüm widiyoliri-xitayning Uyghurlarni jimjit yoqitiwatqanliqining bésharitimu?

Amérika hökümiti we birqanche gherb döletliri parlaméntlirining xitay hökümitining Uyghur diyarida yürgüzüwatqan irqi qirghinchiliqini eyiblishi bilen gerche u mezkur mesilini yoshurush üchün teqiblesh we közitish wasitilirini qollansimu, lékin uyghurlar yenila bar imkaniyitidin paydilinip özlirining weziyitini anglitishqa tiriship kelmekte. Bolupmu xelq'ara jem'iyetning Uyghur diyarida musteqil guruppa we erkin axbaratning tekshürüsh élip bérishige yol qoyush tereplirige qarimay, xitay yenila özining “Bextiyar shinjang” teshwiqatini kücheytiwatqan bir mezgilde, tik-tok qatarliq xitay ijtima'iy alaqe wasitiliri arqiliq tarqalghan birqisim süret we yaki widiyoluq uchurlar, Uyghurlarning emeliy weziyitini dunyagha ashkarilap körsetmekte.

Xuddi ilgiri ijtima'iy taratqularda zor inkas qozghighan échinishliq unsiz nidalar, imojiliq widiyolargha oxshash, yéqindin buyan Uyghurlarning tuyuqsiz ölüm yétim hadisilirige munasiwetlik qisqa widiyoluq uchurliri köplep tarqalmaqta. Bularning beziliride ölüp ketküchining süritini kötürüp azabliq yighlawatqan, beziliride ölgüchining süret yaki qisqa sin körinishige 2016-yilidin 2021-yili yéqinqi künlergiche bolghan ariliqtiki waqitlar yézip qoyulghan hem échinishliq naxsha yaki muzika kirgüzülgen körünüshler orun alghan bolsa, yene bezilirige “Jennet shundaq güzel jaymu? bir ketkenche kelmiding” dégen söz kirishtürülüp, sürettiki Uyghurning ölüp ketkenlikidin téximu éniq bésharet bérilgen.

Gerche köp qisim widiyolarda ölüp ketken kishining ölgen waqti heqqide uchur bérilgen bolsimu, lékin ölüp ketküchining isim yaki orni yézilmighan bolghachqa, muxbirlarning bu ölüm weqelirining seweblirini éniqlishi we delilleshige imkansizliq tughulmaqta.

Chet'ellerdiki Uyghurlar arisida feysibok qatarliq omumyüzlük qolliniliwatqan taratqularda “Bigunah öltürülgen Uyghurlarning tirik tizimliki” témisida tarqitiliwatqan bu xil ölüm-yétim uchurliri 22-san'gha ulashti. Bularning her bir sanida besh altidin shundaq widiyolarni körgili bolidu.

Bir yildin buyan özining feysibok bétide “Bigunah öltürülgen Uyghurlarning tirik tizimliki” dégen téma astida, bu xildiki tik tok arqiliq tarqalghan uchurlarni yighip tarqitip kéliwatqan nur xénimning bu widiyolargha yazghan sözliridin Uyghurlarning azabini we tölewatqan bedellirining chéki yoq ikenlikini hés qilmaq tes emes. U munularni yazghan: “Köp qisimliq téléwiziye tiyatirdek mana öltürülgen Uyghurlarning pakit asasidiki widiyolar shunche köp boldi. Emma muhajirette birmu tonushi yoq dégen gep, démek chet'elde tonushi bolghanliqi üchünla türmige tashlanmighan, chet'elde uruq-tughqanliri bolghanliqi üchünla qamaq jazasigha késilmigen, bular peqet Uyghur bolghanliqi üchünla öltürülüp yoqitilghan.”

U yene mundaq yazghan: “Bu bügünki yoqitish emes, bu dadillirimiz tughulup eqlige kelgende mana mushundaq yoqitish bar ikenduq, peqetla bizning tarixi weqeliklerni bilmey qalghinimiz bar, barin weqesi, yeken weqesi, ürümchi weqesi bizge tonushluq, biraq bundaq chong kichik weqelik her sheher, her nahiye, her yézilarda bolup turghan, peqet bizning bilmey qalghan yérimiz bar, xitay her qandaq weqeni ün tünsiz basturup bir terep qilip kelgen taki 2017-yilgha qeder”.

Bu xil uchurlarni tarqatquchilarning Uyghur diyarida yüz bériwatqan paji'elerning tetqiqatchi we axbaratchilarda diqqet qozghitish arzusida, Uyghur diyaridin tarqalghan uchurlarni hembehrlewatqanliqi melum.

Bu xil uchurlargha ulan'ghan inkaslarda mundaq yézilghan: “Wetendiki qérindashlirimizning ehwali bekla éghir, jimjit yoqitish dawamlashmaqta. Bizning pelestin'ge oxshash öz ehwalini dunyagha sözleydighan médiyarimiz yoq, muxpirimiz yoq. Qérindashlirimiz mana mushundaq bigunah öltürülüp dunyaning xewersiz qaytish qilmaqta. Awazi boghulghan qérinidashlirimning awazi bulung”

Derweqe bu xil uchurlar mutexessis we küzetküchilerningmu diqqitini tartqan. Amérikidiki Uyghurshunaslardin hénri shajawiski bu échinishliq widiyolarning her birini bir pakit dep qarash kérek dégen köz qarashlirini bayan qilip mundaq dédi: “Bu widiyolargha qaraydighan bolsaq bekmu échinishliq, ularning intayin chongqur azabliri ipadilen'gen. Uyghurlar uchrawatqan basturushlargha diqqet qiliwatqan meyli tetqiqatchi yaki axbaratchilar üchün bolsun bu xil uchurlar bekmu muhim dep qaraymen. Uyghurlar ezeldin buxil usullarda taratqulardin paydilinip dunyagha awazini anglitishqa tiriship keldi. Biz Uyghur diyaridiki Uyghurlarning awazini angliyalmaywatqan bundaq bir shara'itta, bu ispatlar téximu muhim. Chünki ular shunchilik qiyin we xeterlik shara'itta turupmu buni bizning körüshimizni, anglishimizni ümidide tewekkül qilghan. Irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatqan hazirqi shara'itta biz héch bolmighanda buni angliyaliduq, bu shundaqla Uyghur diyaridin Uyghurlardin angliyalaydighan birdin bir awaz. Chünki xitay hökümiti u jayda Uyghurlarning awazini öchürüshte muweppeqiyet qazandi. Ular tashqi dunyaning Uyghurlarning awazini anglap qélishini xalimaydu. Shunga biz bu awazlargha ehmiyet bérishimiz zörür, bu ularning imkaniyetning bariche, bizgiche yetküzeligen guwahliqi. Buni tetqiqatchilar we téximu köp insanlarning diqqitige sunush kérek”.

Norwégiyediki Uyghur edliye arxipining qurghuchisi bextiyar ependining otturigha qoyushiche, u özimu Uyghur diyaridin tarqalghan bu xil uchurlarni izchil yighip kéliwatqan bolup, bu xil uchurlar Uyghur diyarining ré'alliqini biwasite yorutup béreleydighan intayin qimmetlik pakit dep qarashqa bolidiken. Lékin bu widiyolardiki kishilerning kimliki heqqide héchqandaq uchur bolmighanning üstige, chet'eldimu bu insanlar heqqide tonushluq bergüchi Uyghurlarning chiqmasliqi, bu xil uchurlarni guwahliq ornida ishlitishke cheklime peyda qilmaqtiken.