Uyghur qirghinchiliqi mesiliside kanada hökümiti némilerni qilalaydu?

Muxbirimiz eziz
2021.08.03
Kanada parlamént ezaliri trudé'o hökümitini “Xitayning irqiy qirghinchiliqi” qararini emeliyleshtürüshke chaqirdi Kanada parlaménti xitayning Uyghurlargha qaratqan zulumlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitti. 2021-Yili 22-féwral.
Photo: RFA

Amérika hökümiti 2021-yilining béshida “Uyghur qirghinchiliqi” heqqide mexsus qarar alghandin kéyin kanada parlaméntimu tézdin buninggha awaz qoshup Uyghurlar duch kéliwatqan basturush we köp qatlamliq kontrolluq tedbirlirini “Irqiyy qirghinchiliq” dep étirap qilghanidi. Uyghurlar uchrawatqan ré'alliqning heqiqiy ehwalini téximu köp sahege anglitish üchün “Xewerler munbiri” agéntliqi 1-awghust küni mexsus téléwiziye programmisi ishlidi. Buning birinchi bölikide ular bir qisim lagér shahitlirining bayanliri arqiliq nöwette Uyghurlar duch kéliwatqan irqiy qirghinchiliqning bir qisim tepsilatliri bilen tonushup chiqti.

Riyasetchi nima rayan aldi bilen Uyghurlar duch kéliwatqan türlük basturush tedbirliri heqqide melumat bérish bilen birge, buheqtiki heqiqiy ehwalni nöwette milyonche kishi qamalghan, dep qariliwatqan lagérlardin aman chiqqan shahitlardin anglashni teklip qildi. Aldi bilen lagérlarning biride muntizim halda oqutquchi bolghan qelbinur sidiq lagérlardiki Uyghur qiz-chokanliri duch kélidighan ziyankeshlikler hemde jinsiy xorluq heqqide guwahliq berdi. Kanadadiki Uyghur pa'aliyetchilerdin qasim mesimofning terjimanliqida qelbinur sidiq bu jaydiki ölüm, xorluq we ziyankeshliktin bashqa yene qiz-chokanlarni türlük tébbiy wasitiler arqiliq perzent körelmes qiliwétish qilmishi'iningmu éghir ikenlikini, jümlidin öziningmu mushundaq ziyankeshlikke uchrighanliqini bayan qilish arqiliq xitay hökümitining Uyghur nopusini cheklesh hemde uni sün'iy usulda köpeymes qilip qoyghanliqidek qilmi'ishni sherhlep berdi.

Bu heqtiki yene bir guwahchi ömer bék'aliy bolup, umu özining lagérda béshidin ötken jismaniy qiynaqlar heqqide melumat berdi. U özi körgen yash we ottura yash erlirining jismaniy qiynaqlar netijiside qandaq nabut bolup kétidighanliqi, bu jaydiki ölüm-yitim we ziyankeshlik qilmishlirining emeliyette heqiqiy menidiki irqiy qirghinchiliq tüsini alghan sistémiliq we pilanliq heriket ikenlikini, özi bu jaydin qutulup chiqqandin buyan bu xildiki lagérlarning hélihem dawam qiliwatqanliqini sözlesh arqiliq, xitay hökümitining “Is-busini chiqarmay adem öltürüsh” bilen qandaq meshghul boluwatqanliqini janliq teswirlep berdi.

Shuningdin kéyin riyasetchi nima rayan xanim kanada parlaménti awam palatasining ezaliridin garnét jinyés ependini ékran'gha teklip qildi. Parlamént ezasi garnét jiyés bu heqte melumat bérip, hazirghiche kanada parlaménti wujudqa keltürgen netijilerni tonushturup ötti. Uning bayan qilishiche, hazirgha qeder kanada parlaméntida Uyghur qirghinchiliqi heqqide köp qétimlap muhakime we munaziriler bolghan, shundaqla Uyghur qirghinchiliqi heqqide mexsus qararmu mutleq üstünlük bilen maqullan'ghan. Emma kanada hökümiti bu heqte téxi éniq ipade bildürmigen. Shundaqtimu parlamént izchil hökümetke bu mesile toghrisida bésim qilmaqta iken. Emma hazirqi eng chong mesile kanada hökümitining Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki resmiy qarari otturigha chiqmay turup, da'ir birqatar konkrét we emeliy tedbirlerni ijra qilghili bolmaydiken.

Garnét jéniésning pikriche, kanada hökümiti eyni waqitta irqiy qirghinchiliqning aldini élish ehdinamisige imza qoyghaniken, uning hazirqidek Uyghurlar qirghinchiliqqa uchrawatqan pewqul'adde shara'itta buni ashkara ten élish mejburiyiti bar iken. Bu kanada hökümiti hazir qilalaydighan birinchi ish iken. Ikkinchi ish, xitay hökümitining mejburiy emgek bilen baghlinishliq bolghan teminat zenjiridin kéliwatqan mehsulatlarning kanada bazirigha kirishige qarshi tedbirlerni élishmu buningdiki muhim charilerdin hésablinidiken. Gerche kanada hökümiti biwasite xitayning ichki ishlirigha qol tiqip, bu heqte birer emili heriket qilish imtiyazigha ige bolmisimu, emma chet'ellerde musapir bolup yürüwatqan Uyghur qachqunlirigha panahliq bérish ularning qolidin kélidighan yene bir muhim ish iken.

Bu heqtiki resmiy qararning élinishigha siyasiy, iqtisadiy we bashqa sahelerge chétishliq köpligen sewebler bolup, buning biri hökümettiki bir qisim libéral zatlarning xitayni renjitip qoymasliq teshebbusi muhim salmaqni igileydiken. Bu jehette hazir mumkin bolidighan yene bir muhim qedem herqaysi jaylardiki puqralarning qanuniy wasitiler arqiliq hökümetke bésim peyda qilishi iken. Jümlidin kanada istémalchiliri bazarlardiki pemidur qiyamigha oxshash qarimaqqa addiy körünidighan shey'iler arqiliq öz hökümitini zalimgha yantayaq bolmasliqqa dewet qilishimu muhim iken.

Kanada parlaméntida Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qararning élinishida muhim rol oynighan shexslerning biri, kanada parlaménti tashqi ishlar komitétining riqabetchi namzati maykil chong ependimu bu qétimqi söhbette muhim söz qildi. . U “Nöwette kanada parlaménti Uyghur qirghinchiliqi heqqide qarar élishta qandaq ispatlargha ige?” dégen so'algha qarita öz qarashlirini bayan qilip ötti. Uning pikriche, lagér shahitlirining bayanliri, aqillar ambiridiki mutexessislerning bu heqtiki izdinishliri we ilmiy delilliri, sün'iy hemrah süretliri namayan qilghan maddiy ispatlar héchqandaq bir hökümetning Uyghur qirghinchiliqini inkar qilishigha mumkinchilik bermeydiken. Yene bir muhim mesile paxta we pemidur mehsulatlirini xitaydin kanadagha import qiliwatqanlarning köpinchisi bu heqte éniq melumatqa ige bolmighachqa bu qirghinchiliqqa chétishliq mejburiy emgek mehsulatliri yenila import qilinmaqtiken. Shunga kanada hökümitining resmi'iy halda Uyghur qirghinchiliqini étirap qilishi hemde buninggha qarshi resmiy shekil alghan tedbirlerni ijra qilishi eng muhim iken.

Melum bolushiche, kanada hökümiti gerche Uyghur qirghinchiliqini resmiy yosunda étirap qilishni arqigha sörewatqan bolsimu, kanada puqralirining bu mesilidiki meydani barghanséri chingigha chiqmaqta iken. “Yershari we pochta géziti” ning 2-awghusttiki xewiride éytilishiche, nöwette kanadaning herqaysi jayliridiki chérkawlar xitay hökümitining Uyghur qirghinchiliqigha, jümlidin Uyghurlarning diniy étiqadini bahane qilip Uyghurlarni basturush qilmishigha qarita kanada hökümitining süküt qilishini keskin eyibligen. Beziler mushu xildiki xelq ammisining chuqanliri yuqiri pellisige chiqiwerse hökümetning Uyghur qirghinchiliqi heqqide resmiy qarar élishigha türtke bolush rolini oynaydu, dep qarimaqtiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.