Uyghur rayonidiki medeniyet buzghunchiliqining ukra'inadin neri kem?

Amérika xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan zulumini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighanliqi munasiwiti bilen ishlen'gen karton.

Xitayning Uyghurlargha qarshi qozghighan irqiy qirghinchliq hujumida medeniyettiki buzghunchiliq asasliq nishan qilin'ghan bolup, bular Uyghur tili we ma'aripini cheklesh, Uyghur perzentlirini a'iliwi medeniyet muhitidin ayrip xitaylashturush, Uyghur medeniyet yadikarliqliri, jümlidin sayahet nuqtilirini weyran qilish, Uyghur ayallirini xitaygha tégishke mejburlash qatarliq qebih usullarda élip bérilmaqta.

Halbuki dunyadiki köp xil medeniyetlerni qoghdash we güllendürüsh wezipisini üstige alghan birleshken döletler teshkilati ma'arip, ilim-pen we medeniyet teshkilati (UNESCO) yillardin béri Uyghur rayonida yüz bériwatqan medeniyet qirghinchiliqigha süküt qilip kelmekte.

Dunya Uyghur qurultiyi ayallar komitétining mudiri zumret'ay erkin yunéskoning besh-alte yildin béri Uyghur medeniyet miraslirining yoqilishigha héchqandaq ipade bildürmigenlikini éytti.

Yéqinda amérikadiki “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Yunésko ukra'inagha köngül bölüp, shinjangni bir chetke qayrip qoydi” namliq maqalide del mushu mesile yorutup bérilgen.

Maqalide bayan qilinishiche, yunésko rusiyening tajawuzchiliqini, ukra'inaliqlarning kimlikige hujum qilishini qattiq eyblepla qalmay, rusiye weyran qilghan chérkaw muzéy, tash abide qatarliq medeniyet yadikarliqlirini xatirilep qoyghan. Yunésko bu xil medeniyet buzghunchiliqini xatirilesh arqiliq bu jinayetning jawabkarliqini sürüshtürüp, yoqalghan medeniyet yadikarliqlirini tekshürüp éniqlaydiken.

Birleshken döletler teshkilatining medeniyet hoquqi alahide xadimi medeniyet buzghunchiliqi heqqide toxtilip: “Chérkaw we meschitlerni chéqiwétish tam we ögzilerni (qubbe, munarlarni) chéqiwétishla emes, belki bizning bir qismimizni, yeni özimizge tewe dep qarighan mewjutluqimizni weyran qilishtur” dégen.

Emma yunésko yillardin buyan Uyghur rayonida weyran qilin'ghan, yoq qilin'ghan yaki oghrilan'ghan medeniyet yadikarliqlirini xatirilep baqmighan.

Awstraliye istratégiyelik siyaset tetqiqat instituti (ASPI) élan qilghan 2020-yilliq doklatta, xitay hökümitining 2017-yildin buyan Uyghur rayonida texminen 16 ming meschitni chéqip tashlighanliqi yaki buzuwetkenliki élan qilin'ghanidi.

London uniwérsitéti sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti proféssori reychél harris we yoldishi eziz eysa elkün “Tashqi siyaset” zhurnilida chiqqan bu maqalining töhpikarliridin bolup, reychél harris xanim radiyomizning ziyaritini qobul qilip mundaq dédi: “Bu maqale bizning bir ay awwal élan qilghan Uyghur kishilik hoquq doklati asasida yézilghan. Bu maqalide yunéskoning ukra'ina bilen Uyghur rayonidiki medeniyet buzghunchiliqigha qayturghan inkasini küchlük sélishturma qilin'ghan. ‛tashqi siyaset‚ zhurnilidikiler méni ziyaret qilghanda, men özimiz teyyarlighan doklattiki mezmunlarni sözlep berdim. Derweqe yunéskoning Uyghur rayonidiki medeniyet miraslirining buzghunchiliqqa uchrishigha inkas bildürüshide nurghun mesililer mewjut”.

Maqalide körsitilishiche, yunésko 2008-yil Uyghur medeniyitining ayrilmas bir qismi, sen'et we edep-exlaq böshüki bolghan meshrepni gheyriy maddiy medeniyet miraslirigha kirgüzüsh üchün, en'giliyelik Uyghurshunas reychél harris (Rachel Harris)qa oxshash mutexesislerni teklip qilip bahalatqan. Yunésko 2010-yil Uyghur meshripini qoghdilidighan medeniyet mirasliri qatarigha kirgüzgen bolsimu, uning héchqandaq ehmiyiti bolmighan. Chünki xitay hökümiti alliqachan meshrepni cheklep, meshrep oynighanlarni térrorist dep basturghanidi.

Yunéskoning Uyghur rayonidiki medeniyet buzghunchiliqigha héchqandaq tedbir qollanmasliqi meshrepte eng roshen ipadilen'gen. Uningdin kéyin, yunésko özliri tizimlikke alghan Uyghur, qazaq, qirghizlarning besh türlük gheyriy maddiy medeniyet mirasini xitay hökümitige hawale qilghan hemde ularning medeniyet buzghunchiliqigha köz yumghan.

Halbuki, rusiye ukra'inagha hujum qilghandin bashlap, yunésko rusiyeni qattiq eyblesh bilen birge ukra'inadiki medeniyet buzghunchiliqigha izchil köngül bölgen؛ ötken yil 2-aydin bu yil 3-ayning 22-künigiche ukra'inadiki 248 medeniyet yadikarliqining weyran bolghanliqini delilligen.

Biz yunéskoning Uyghur rayonidiki medeniyet buzghunchiliqi bilen ukra'inadiki medeniyet miraslirining buziwétilishige tutqan ikki xil pozitsiyesi heqqide izah bérishni telep qilip xet yazghan bolsaqmu, ular jawab bermidi.

Maqalide bildürülüshiche, yunéskoning Uyghur rayonidiki medeniyet buzghunchiliqigha sel qarishidiki seweb, xitay bu organning eng chong iqtisadiy yölenchüki iken, 2020-yil mezkur organning yilliq xamchotining 15 pirsentidin köpini xitay teminligen. Xitayda yunésko en'ge alghan medeniyet mirasliri eng köp bolup, italiyedin qalsa ikkinchi orunda turidiken. Xitay buningdin pexirlinidiken, emma Uyghurlarning kishilik hoquqi, medeniyet hoquqi mesililirining otturigha chiqip qélishidin ensireydiken. Shunga xitay yunéskogha eza döletlerni kontrol qilip, özini aqlap, medeniyet buzghunchiliqigha da'ir endishe we tenqidlerning otturigha chiqishini tosidiken.

Reychél harris xanim xitay hökümitining yunéskoning medeniyet mirasliri tizimlikini süy'istémal qiliwatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Menche bu yerde éghir mesililer mewjut. Chünki xitay hökümiti u medeniyet miraslirini changgiligha éliwaldi. Biz doklatimizda, Uyghur medeniyet miraslirining yunésko tizimgha alghandin bashlap qandaq qismetke yoluqqanliqini tepsiliy bayan qilduq. Xitay hökümiti ularning her birini Uyghurlarning qolidin tartiwélip, ichkiri xitaydin kelgen shirketlerge berdi. Bu medeniyetning esli igiliri bolsa türmige solandi, öyliridin ayriwétildi, medeniyet pa'aliyetliri cheklendi. Mesilen, meshrep yillardin buyan cheklinip keldi. Uyghurlar eger meshrep ötküzmekchi bolsa, hökümetke nurghun pul xejlep ruxset alidighan halgha keldi”.

Xitay hazir uyghularning qimmetlik maddiy we meniwi miraslirini yoqitish yaki “Jungxu'a medeniyiti” ge singdürüsh qedimini tézlitiwatqan bolup, Uyghurlarning tarixiy yadikarliqlirini xitaygha tewe qilishtin tartip, Uyghurlarning nanliri we doppilirighimu xitayche belge urush derijisige yétip barghan.

Yéqinda ashkarilan'ghan melumatlarda, xitay qumul we kuchadiki qedimiy turalarni, herbiy qel'elerni tang sulalisi dewrige a'it medeniyet izliri dep békitken. Lagér shahidi zumret dawut ijtima'iy taratqulargha chiqarghan widiyoda, xitayy da'irilirining turpandiki karizni asasen qurutup yaki weyran qilip, uzun yilliq kariz medeniyitini yoq qiliwatqanliqi körsitilgen.

Dunya Uyghur qurultiyi 3-ayning 28-küni bayanat élan qilip, xitayning medeniyet buzghunchiliqini qattiq eyblesh bilen birge, 2000 yilliq kariz medeniyitini qutuldurush toghruluq chaqiriq qilghan. Bu bayanatta éytilishiche, yunésko 2008-yil karizni nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliqi tizimlikige namzat qilghan bolup, buning özila uning qimmetlik medeniy miras ikenlikini körsitidiken. Mezkur bayanatta: “Eger bu miras yoq qilinisa yaki buzuwétilse Uyghurlarning en'eniwi medeniyiti we ejdadlarning shu zémin bilen bolghan munasiwitige chong tehdit élip kélidu” déyilgen hemde yunéskoning karizdiki bu buzghunchiliqni tekshürüshi, shundaqla muqam, meshrep qatarliq gheyriy maddiy medeniyet miraslirini qoghdashqa köngül bölüshi telep qilin'ghan.

Zumret'ay erkin yunéskoning Uyghur medeniyet miraslirini qoghdash tizimlikining hazir peqet xitaygha yarawatqanliqni, shunga medeniyet miraslirimizni u tizimliktin chiqiriwétish kéreklikini bildürdi.

Melumatlargha qarighanda, bash shitabi parizhda bolghan yunésko, yeni birleshken döletler teshkilati ma'arip, ilim-pen, medeniyet teshkilati 1945-yil londonda qurulghan bolup, hazirghiche 195 dölet uninggha eza bolghan. Mezkur teshkilatning wezipisi her qaysi döletler ara pen-ma'arip we medeniyet hemkarliqini kücheytip, dunya tinchliqini ilgiri sürüsh iken.