“Yezidi qirghinchiliqi” ni étirap qilghan b d t Uyghur qirghinchiliqini qachan étirap qilidu?

3-Awghust gérmaniye “Fédératsiye puqralar ma'arip merkizi” (BPB) ning torida élan qilin'ghan “2014-Yilidiki yezidi irqiy qirghinchiliqi” namliq doklatta we gérmaniyening döletlik téléwiziye qanili bolghan ARD da élan qilghan “Biz bir nersining kemlikini hés qiliwatimiz” namliq xewerde bayan qilinishiche, “Yezidi irqiy qirghinchiliqi” bundin 10 yil ilgiri iraqta yüz bergen. Yezidiler iraqning shimalida yashaydighan yerlik millet bolup, 2014-yili da'ish (ISIS) küchliri bu rayonda besh mingdin artuq ademni qirip tashlighan, yette ming ademni tutup ketken. Shuning bilen birge yezidi ayallirigha jinsiy zorawanliq we basqunchiliq qilghan. 2016-Yiligha kelgende 3500 qiz-ayal qoyup bérilgen yaki pul tölep sétiwélin'ghan bolsimu hazirgha qeder yene 2700 etrapida qiz-ayallarning iz-dériki bolmighan. Birleshken döletler teshkilati (b d t) 2016-yili bu weqeni “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilghan hemde bu sahediki tekshürüshlirini dawamlashturup kelgen.

Halbuki, “Yezidi irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilghan b d t Uyghur irqiy qirghinchiliqini téxi hazirghiche resmiy yosunda étirap qilghini yoq. Hazirgha qeder “Yezidi irqiy qirghinchiliqi” ni tekshürüsh üchün mexsus guruppa teshkillep xizmet qiliwatqan b d t ning, Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish yaki tekshürüsh yolida ünümlük xizmet qilalmasliqi közetküchilerning diqqitini qozghap kelgen bir mesile bolup kelmekte. Türkiye hajitepe uniwérsitétining dotsénti, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, b d t da Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesilisini b d t xewpsizlik kéngishige ekirish we b d t ning küntertipige élip chiqish jehette belgilik tirishchanliqlar körsitiliwatqan bolsimu, biraq xitay we xitay terepdarlirining b d t diki tesir küchi seweblik bu ishlar emelge ashmay kelmekte iken.

Melum bolghinidek, 2018-yili 8-ayning 10-küni jenwede b d t irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush komitétining 96-nöwetlik yighini chaqirilip, xitayning kishilik hoquq weziyiti közdin köchürülgen. 2018-Yili 8-ayning 30-küni mezkur komitét xulase doklatini élan qilip, xitay hökümitining atalmish “Térrorluqqa qarshi turush”, “Ashqunluqni tügitish” dégen namlarda bir milyondin artuq Uyghurni jaza lagérlirigha muddetsiz qamiwalghanliqini jakarlap, dunyani heyran qaldurghan idi. Ushbu doklatta xitay hökümitidin “Qayta terbiye” lagérliridiki qanunsiz tutup turushni derhal ayaghlashturush, tutup turuluwatqanlarni qoyup bérish, qanunsiz tutup turush orunlirida yétiwatqan Uyghurlarning sani, kimliki, tutulush sewebliri we bu orunlarning shara'itlirini ashkarilash telep qilin'ghan idi.

Mezkur doklat eyni chaghda xitayning jaza lagérliri siyasitining xelq'ara metbu'atlardin orun élishigha, 2021-yilidin bashlap Uyghur irqiy qirghinchiliqining ilgiri-kéyin bolup amérika, kanada qatarliq 11 dölet we parlaméntta étirap qilinishigha asas hem türtke bolghan zor hadise idi. 2022-Yili 8-ayning 31-künige kelgende b d t kishilik hoquq kéngishining aliy komissari mishél bachélét wezipisidin ayrilidighan axirqi deqiqilerde, xelq'ara jem'iyetning küchlük bésimi bilen Uyghurlargha a'it doklatni élan qilip, xitayning Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan basturushlirining “Insaniyetke qarshi jinayetni shekillendürüshi mumkin” likini ilgiri sürdi. Mana bular, Uyghur élide jaza lagérliri qurulup, irqiy qirghinchiliq dawamliship kelgendin buyan b d t ning Uyghurlar üchün qilghan ikki chong xizmiti bolup qalghan.

Merkizi washin'gtondiki “Uyghur tetqiqat merkizi” ning diréktori abdulhakim idris ependining ilgiri sürüshiche, Uyghur irqiy qirghinchiliqi yezidi irqiy qirghinchiliqigha sélishturghusiz derijide éghir we paji'elik. Emma xitay hakimiyiti Uyghur irqiy qirghinchiliqini b d t da küntertipke keltürüshke urunuwatqan dölet yaki teshkilatlargha izchil qattiq bésim qiliwatqanliqi yaki jaza yürgüzüp kéliwatqanliqi üchün Uyghurlar mesilisi yezidiler mesilisige oxshash derijige kötürülelmey kelmekte iken. Uning eskertishiche, xitayning tetür teshwiqatining küchimu bu sahede belgilik rol oynimaqta iken.

Melum bolushiche, b d t din xitayning tesirini tazilash chuqanliri otturigha chiqqili xéli yillar bolghan bolup, b d t ni jiddiy islah qilish nöwette xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatlirining, jümlidin amérika we bashqa gherb döletlirining küchlük teshebbuslirining birige aylan'ghan.