“Uyghur xelq naxshiliri” ni ögitishmu yaki Uyghurlargha “Heywe” körsitishmu?

Xelq'arada tonulghan Uyghur naxshichi dilber yunus bilen ataqliq Uyghur xelq naxshichisi senuber tursunning birlikte naxsha meshiq qiliwatqan bir widiyosidin élin'ghan.

Yéqinqi yillardin buyan, muhajirettiki Uyghurlar pütün küchi bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqini dunyagha anglitish we Uyghur mesilisini xelq'ara küntertipte tutushqa tirishiwatqan künlerde, tonulghan Uyghur naxshichi, finlandiye puqrasi dilber yunusning xitay sehnisidin waz kechmey, xitay hökümitining teshwiqatlirigha maslishiwatqanliqi melum.

Yéqinda féyisbuk ijtima'iy taratqu supisida, xelq'arada tonulghan Uyghur naxshichi dilber yunus bilen ataqliq Uyghur xelq naxshichisi senuber tursunning birlikte naxsha meshiq qiliwatqan bir widiyosi keng tarqilishqa bashlighan. Mezkur widiyoda namayan bolghan gherbche opéra uslubi bilen naxsha éytishta nam chiqarghan naxshichi dilber yunusning Uyghur tili bilen xitay tilini arilashturup sözligen halda, Uyghur xelq naxshilirini öz uslubi we puriqi bilen wayigha yetküzüp orunlap, Uyghur xelqining qelbidin chongqur orun alghan senuber tursun'gha Uyghur xelq naxshilirini qandaq éytishni ögitish menzirisi muhajirettiki Uyghurlar arisida köpligen munaziriler we ghulghula qozghighan.

Dunya Uyghur qurultiyi en'gliye ishxanisining mudiri rehime mexmut xanim féyisbuk ijtima'iy taratqu supisida hembehirliniwatqan bu widiyoni körgendin kéyinki hés-tuyghulirini ortaqlashti. Uning qarishiche, gherbche uslubtiki opéra naxshichisi dilber yunusning Uyghur xelq naxshilirini kespiy sewiye jehettin yuqiri kötürüp, uni qandaq shekilde téximu puraqliq, toluq namayan qilip éytishni, Uyghur xelq naxshilirini uzun yillardin béri özining lerzan we yangrang awazi bilen wayigha yetküzüp éytip kéliwatqan kespiy naxshichi, sen'etkar senuber tursun'gha ögitishi tolimu külkilik iken. U öz pikrini ipadilep mundaq dédi.

U sözide yene, bu widiyoda dilber yunusning senuber tursun'gha Uyghur xelq naxshilirini ögitishining arqisigha shek-shübhisizki xitay da'irilirining Uyghurlarning milliy naxsha-muzikilirighimu chat kérip, uni özgertishke urunushtek öz küch-qudritini namayan qiliwatqanliqi yoshurun'ghan.

Derweqe, Uyghur élide 2017-yilidin buyan bashlan'ghan Uyghurlargha qaritilghan yuqiri bésimliq siyasiy atmosféra we éghir siyasiy weziyet mezgilliridimu dilber yunus béyjingda we Uyghur élide konsért bérip kelgen. Hetta Uyghur xelqining béshigha kelgen eng éghir weqelerdin biri “5-Iyul qirghinchiliqi” din kéyinmu, uning xitayda bir meydan oyun qoyghanliqi xitay taratquliridin melum bolghan bolup, dilber yunusning bu heriketliri muhajirettiki Uyghur közetküchilerning tenqidige uchrighanidi.

Isra'iliyediki xitay yazghuchi tang denxong xanim radiyomizgha qilghan sözide, mezkur widiyodiki körünüshlerdin xitay kommunistik partiyesining mustebit hökümranliqida yashawatqan we chet ellerde yashap turupmu, ularning kontrolluqi astida qéliwatqan kishilerning rohiy-pisxik haliti we mewqesini éniq körüwalghili bolidighanliqini tilgha aldi. U mundaq dédi:

“Méningche yüzeki nuqtidin qarighanda, biz bu yerde bir kishining a'ilisige, hetta dostlirigha, yaki özige xiyanet qilip, zalim we mustebit ziyankeshlik qilghuchi hökümranlarning bir ezasi bolup qaldi dep oylaymiz. Shek-shübhisizki, yéqinqi yillardin béri Uyghurlar éghir weziyet astida qalghan shara'ittimu ularning izchil xitay teshwiqatigha qatnishish we bu xil teshwiqatqa yardem bérishi qarimaqqa bir xa'inliqtur. Halbuki, bundaq kishiler nahayiti zérek bolup, bu xil weziyet astidiki tüzülme sistémisini qandaq ishlitishni bilidu we uningdin menpe'etlinip, uning bir shérikige aylinidu. Emeliyette insaniyet dunyasida, meyli Uyghurlar, tibetler we xitaylar arisida bolsun, nurghun jaylarda bundaq kishilerning barliqini köreleymiz, chünki bumu köp uchraydighan hadise.”

Yazghuchi tang denxong xanimning qarishiche, dilber yunusning kespiy jehettiki ösüp yétilish jeryani we uning izchil halda xitay hökümitining maddiy-meniwi alahide imtiyazliridin toluq behrimen bolup yashashtek arqa körünüshliri, uning del xitay kompartiyesining ménge yuyush iskenjisige mehkum bolghanliqining roshen ipadisidur. U mundaq dédi:

“Bu naxshichi heqqide toxtalsaq, u nahayiti kichik waqitliridin bashlapla sen'et hayatini bashlighan. Bu asanla pisxika jehettin kontrol qilinidighan we méngini yuyup kételeydighan yash mezgili bolup, uning naxsha éytish talanti xitay oqutquchi we xitay hökümitining qedirlishige érishken. Hemde ularning türlük imtiyazliridin behrimen bolghan. Bu xil shara'itta bundaq kishiler ularning öz milliti, öz qérindashlirigha ziyankeshlik qilghuchilar ikenlikini bilsimu, tebi'iy yosunda ziyankeshlik qilghuchi terep bilen hemkarlishidu. Hetta özliride sewenlik we xataliq bolghanliqigha ishinishi mumkin. Shunga u bu ziyankeshlik qilghuchilarning qilmishini toghra dep qarap, ularning qilmishlirini yüzeki jehettin we yaki shekil üchünla emes, belki ularni ich-ichidin étirap qilidighan haletke yétip baridu.”

U sözide yene, xitay teshwiqatlirigha hemnepes boluwatqan dilber yunusning öz qérindashliri - Uyghurlargha ziyankeshlik qilghuchi mustebit hökümranliqqa yantayaq bolushi heqqide öz qarishini ipadilep mundaq dédi.

“Éniqki, u xitayning türlük payda menpe'etlirige ériship, xitay terepni tallidi hemde bu arqiliq özini bixeter hés qildi. Shunga uning üchün weziyette héchqachan xeter yoq bolghanliqtin, erkin halda xitaygha bérip kéleleydu. Démekki, u peqet özinila qoghdashtek bu ‛eqilliq‚ charisi bilen özini qoghdap qalalidi. Halbuki, uning xitay kompartiyesining Uyghurlargha qarshi élip barghan irqiy qirghinchiliqini ashkarilash üchün barliq shert-shara'itliri bolghan teqdirdimu, emma u bashqa bir yolni tallidi. Belki, héch bolmighanda özi we a'ilisidikiler üchün buni bixeter dep oylighan bolushi mumkin. Chünki bu yol uning üchün menpe'etlik we kélechiki bolghan yoldur. Shunga u buni birinchi orun'gha qoyghan bolushi mumkin.”

Yipek yolining tügünige jaylashqan, Uyghurlarning medeniyet böshüki dep atalghan qeshqerde tughulghan dilber yunus, 1984-yili 8-ayda xelq'araliq “1-Nöwetlik miryam héylin xelq'ara naxsha musabiqisi” gha qatniship altun médalgha ériship, dunyagha tonulghan. Xitay axbaratlirida uni “Kiristal awaz”, “Xitay bulbuli” dep teriplen'genliki hemde uning “Wetini” üchün, “Xelqi” üchün naxsha éytishini arzu qilip kéliwatqanliqi xewer qilinip kelmekte. Wahalenki, uzun yillardin buyan finlandiye opéra ömikining naxshichisi bolup kéliwatqan dilber yunus izchil halda xitayning béyjing we Uyghur élide özining naxsha kéchiliki we konsértlirini bérip kelgen, türlük sen'et kéchiliklirige qatnashqan. Igilinishiche, bu yil 5-ayning 2-küni, merkiziy sheher ürümchidiki xelq tiyatirxanisida yalghuz kishilik naxsha kéchiliki ötküzgen.

Söhbitimizge daxil bolghan közetküchilerning bildürüshiche, bir pütün millet gewdisi boyiche irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan, Uyghur medeniyiti, tarixiy we Uyghur kimliki yoq qiliniwatqan bügünkidek zulmetlik künlerde, bolupmu Uyghur xelqi démokratik döletlerde yashawatqan Uyghurlarning özlirining erkin yashawatqan imtiyazliridin paydilinishqa hesret qéliwatqan peytte, dilber yunusqa oxshash tonulghan Uyghur sen'etkarning xitaygha yantayaq bolushi bekmu epsuslinarliqtur.