Әркин әкрәм: хитайниң нөвәттики уйғур сиясити хитайға хәвп елип келиду

Истанбулдики бир йиғинда хитай иқтисадий җәһәттә мәлум тәрәққиятларға еришкән болсиму, униң әң тәңпуңсиз вә қәрзи әң көп дөләт икәнлики, шу сәвәбтин иқтисад чөксә, хитайниң асанла гумран болидиғанлиқи, бу хәвпини у шәрқий түркистанда йүргүзүватқан хата сиясәтләр техиму улғайтиветидиғанлиқи көрситилди.

Бу сөзләрни 2015 - йили 5 - айниң 8 - күни зәйтунбурнуда чақирилған “күчийиватқан хитай немә қилалайду?” намлиқ йиғинда лексийә бәргән түркийә һаҗәттәпә университети дотсенти доктор әркин әкрәм оттуриға қойди.

У сөзидә йәнә, “шәрқи түркистанниң истратегийәлик орни хитай үчүн қанчилик муһим болса, униң хитайға қарши туруштиму шунчилик муһим орунда туридиған” лиқини көрсәтти.

Йиғинни мәркизи истанбулға җайлашқан “шәрқий түркистан маарип вә һәмкарлиқ җәмийити” уюштурған.

Бу йиғинға истанбулда яшаватқан уйғур яшлардин көп санда киши қатнашти.

Лексийидә алди билән хитайниң күчийиватқанлиқи мунасивәтлик санлиқ мәлуматлар билән тонуштуруп өтүлди.

Андин образлиқ рәсим арқилиқ хитайниң 100 йил бурун ғәрбтики бир қисим дөләтләр тәрипидин бесивелинғанлиқи билән һазир чоң бир әҗдиһаға айлинип пүтүн дуняға хирис қиливатқанлиқи селиштурулуп чүшәндүрүлди.

Доктор әркин әкрәм хитайниң тәрәққият җәрянини тонуштурди вә хитайдики тәрәққият тәңпуңсизлиқини әмәлий мисаллар вә селиштурма рәсимләр билән чүшәндүрди.

Андин “күчийиватқан хитай немә қилалайду?” дегән темини чөридәп мулаһизә елип берилди.

Әркин әкрәм йәнә хитайниң америка билән риқабәтлишиш үчүн америка немә қилған болса шуниңға қарши һалда банка, тәшкилат, сода райони, иқтисадий система қатарлиқларни қуруватқанлиқини тонуштуруп өтти. У, буниңға хитайниң NATO ға қарши “шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати” ни қурғанлиқи, “асия тәрәққият банкиси” ға қарши “асия ул муәссәсә мәбләғ банкиси” ни қурғанлиқи қатарлиқ әмәлий мисалларни кәлтүрди.

Әркин әкрәм хитайниң америкини сиртта қалдуруп явропа вә хитай базирини туташтуруш мәқсәт қилинған қоруқлуқ вә деңиздики йипәк йоли истратегийәсини тәһлил қилип өтти.

У йәнә, мәйли қуруқлуқ, яки деңиздики йипәк йоли болсун, һәммисидә шәрқи түркистанниң истратегийәлик орниниң интайин муһим икәнликини хәритә арқилиқ шәрһләп бәрди вә хитайниң шәрқий түркистан мәсилисидә хата метод қоллинип кетиватқанлиқини әскәртти. Хитайниң деңиздики йипәк йолиниң мәйли берма арқилиқ болсун, яки пакистан арқилиқ болсун хәтириниң чоң икәнликини изаһлиди.

Доктор әркин әкрәм ахирида хитайниң аҗизлиқлирини төт нуқтиға йиғинчақлап мундақ деди: биринчидин, америка билән хитайниң иқтисади өзара бағлинишлиқ болуп, хитай ташқи содисиниң үчтин бирини америка билән қилиду.

Иккинчидин, хитай хәвпсизлик мәсилисини америкиниң ярдимисиз һәл қилалмайду. Әгәр америка пакистан вә афғанистандин пүтүнләй чекинсә, хитайниң бу райондики истратегийәси давам қилалмайду. Хитай, америка афғанистан вә ирақта уруш һәләкчилики билән йүргәндә иқтисадини тәрәққий қилдурувалған болсиму, лекин хәвпсизлик вә һәрбий техника җәһәттә америкидин төвән туриду.

Үчинчидин, хитайниң дуняни җәлп қилидиған юмшақ күчи, мундақчә ейтқанда идеологийә системиси йоқ. Хитай дуняда тәшвиқ қиливатқан “куңзи тәлимати” му маһийәттә диктаторилиқни тәшәббус қилидиған болуп, ғәрбниң демократийә идийисигә зит келиду.

Төтинчидин, хитай ички зиддийәткә толуп кәткән. Биз билидиған уйғур, тибәт мәсилилиридин башқа йәнә, хитайниң җәнубидики хоңкоң қатарлиқ районлар өзлирини хитайға тәвә дәп һесаблисиму, лекин өзлирини хитай миллити дәп һесаблимайду һәм бу зиддийәт барғансери өткүрләшмәктә.

Әркин әкрәм ахирида, “хитайға қарши турушта шәрқий түркистан вә уйғурларниң ролиниң интайин муһим” икәнликини. Уйғурларниң хәлқара сәһнидә сиясий күрәшкә қатнишиш үчүн чоқум хәлқаралиқ сиясий аңға игә болуши керәкликини тәкитлиди.