Erkin ekrem: xitayning nöwettiki Uyghur siyasiti xitaygha xewp élip kélidu

Istanbuldiki bir yighinda xitay iqtisadiy jehette melum tereqqiyatlargha érishken bolsimu, uning eng tengpungsiz we qerzi eng köp dölet ikenliki, shu sewebtin iqtisad chökse, xitayning asanla gumran bolidighanliqi, bu xewpini u sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan xata siyasetler téximu ulghaytiwétidighanliqi körsitildi.

Bu sözlerni 2015 - yili 5 - ayning 8 - küni zeytunburnuda chaqirilghan “Küchiyiwatqan xitay néme qilalaydu?” namliq yighinda léksiye bergen türkiye hajettepe uniwérsitéti dotsénti doktor erkin ekrem otturigha qoydi.

U sözide yene, “Sherqi türkistanning istratégiyelik orni xitay üchün qanchilik muhim bolsa, uning xitaygha qarshi turushtimu shunchilik muhim orunda turidighan” liqini körsetti.

Yighinni merkizi istanbulgha jaylashqan “Sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyiti” uyushturghan.

Bu yighin'gha istanbulda yashawatqan Uyghur yashlardin köp sanda kishi qatnashti.

Léksiyide aldi bilen xitayning küchiyiwatqanliqi munasiwetlik sanliq melumatlar bilen tonushturup ötüldi.

Andin obrazliq resim arqiliq xitayning 100 yil burun gherbtiki bir qisim döletler teripidin bésiwélin'ghanliqi bilen hazir chong bir ejdihagha aylinip pütün dunyagha xiris qiliwatqanliqi sélishturulup chüshendürüldi.

Doktor erkin ekrem xitayning tereqqiyat jeryanini tonushturdi we xitaydiki tereqqiyat tengpungsizliqini emeliy misallar we sélishturma resimler bilen chüshendürdi.

Andin “Küchiyiwatqan xitay néme qilalaydu?” dégen témini chöridep mulahize élip bérildi.

Erkin ekrem yene xitayning amérika bilen riqabetlishish üchün amérika néme qilghan bolsa shuninggha qarshi halda banka, teshkilat, soda rayoni, iqtisadiy sistéma qatarliqlarni quruwatqanliqini tonushturup ötti. U, buninggha xitayning NATO gha qarshi “Shangxey hemkarliq teshkilati” ni qurghanliqi, “Asiya tereqqiyat bankisi” gha qarshi “Asiya ul mu'essese meblegh bankisi” ni qurghanliqi qatarliq emeliy misallarni keltürdi.

Erkin ekrem xitayning amérikini sirtta qaldurup yawropa we xitay bazirini tutashturush meqset qilin'ghan qoruqluq we déngizdiki yipek yoli istratégiyesini tehlil qilip ötti.

U yene, meyli quruqluq, yaki déngizdiki yipek yoli bolsun, hemmiside sherqi türkistanning istratégiyelik ornining intayin muhim ikenlikini xerite arqiliq sherhlep berdi we xitayning sherqiy türkistan mesiliside xata métod qollinip kétiwatqanliqini eskertti. Xitayning déngizdiki yipek yolining meyli bérma arqiliq bolsun, yaki pakistan arqiliq bolsun xetirining chong ikenlikini izahlidi.

Doktor erkin ekrem axirida xitayning ajizliqlirini töt nuqtigha yighinchaqlap mundaq dédi: birinchidin, amérika bilen xitayning iqtisadi öz'ara baghlinishliq bolup, xitay tashqi sodisining üchtin birini amérika bilen qilidu.

Ikkinchidin, xitay xewpsizlik mesilisini amérikining yardimisiz hel qilalmaydu. Eger amérika pakistan we afghanistandin pütünley chékinse, xitayning bu rayondiki istratégiyesi dawam qilalmaydu. Xitay, amérika afghanistan we iraqta urush helekchiliki bilen yürgende iqtisadini tereqqiy qilduruwalghan bolsimu, lékin xewpsizlik we herbiy téxnika jehette amérikidin töwen turidu.

Üchinchidin, xitayning dunyani jelp qilidighan yumshaq küchi, mundaqche éytqanda idé'ologiye sistémisi yoq. Xitay dunyada teshwiq qiliwatqan “Kungzi telimati” mu mahiyette diktatoriliqni teshebbus qilidighan bolup, gherbning démokratiye idiyisige zit kélidu.

Tötinchidin, xitay ichki ziddiyetke tolup ketken. Biz bilidighan Uyghur, tibet mesililiridin bashqa yene, xitayning jenubidiki xongkong qatarliq rayonlar özlirini xitaygha tewe dep hésablisimu, lékin özlirini xitay milliti dep hésablimaydu hem bu ziddiyet barghanséri ötkürleshmekte.

Erkin ekrem axirida, “Xitaygha qarshi turushta sherqiy türkistan we Uyghurlarning rolining intayin muhim” ikenlikini. Uyghurlarning xelq'ara sehnide siyasiy küreshke qatnishish üchün choqum xelq'araliq siyasiy anggha ige bolushi kéreklikini tekitlidi.