Хәлқарадики көзәткүчиләр хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан сиясәтлириниң ақивитидин әндишә қилмақта

Уйғур мәсилисиниң хәлқаралишишиға әгишип, бу һәқтики мулаһизиләрму хәлқара ахбаратларда көпләп елан қилинмақта. Йеқинда америкидики җеймиставн фонди тәтқиқат мәркизиниң тор бетидә “хитайниң уйғурларға қарши елип бериватқан вәйран қилиш характерлик сиясәтлири” мавзулуқ бир парчә мақалә елан қилинған болуп, униңда уйғур елида йолға қоюлуватқан сиясәтләр вә у кәлтүрүп чиқириватқан ақивәтләр мулаһизә қилинған. Мақалә аптори виллиям лам мулаһизисидә, чен чүәнго йүргүзүватқан сиясәтләрниң вәзийәтни йәниму кәскинләштүрүштин башқа ишқа яримайдиғанлиқини әскәрткән.

Һөрмәтлик радийо аңлиғучилар, чен чүәнго уйғур елиға партком рәиси болуп кәлгәндин кейин, түрлүк сиясәтләрни йолға қоюп, уйғур елидики вәзийәтни йәниму җиддийләштүрүвәткәнлики мәлум. Бу вәзийәт чәтәлләрдики хитай вәзийитини көзитип келиватқан чәтәллик көзәткүчиләрниңму диққитини қозғаватқан муһим мәсилиләрниң бири болуп, бу һәқтә һазир хәлқара мәтбуатларда нурғун мулаһизиләрни көрүш мумкин. Әнә шуларниң бири йеқинда, америкидики “җәймис товн фонди” тәтқиқат мәркизиниң тор бетидә елан қилинди.

“хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарши елип бериватқан вәйран қилиш характерлик сиясәтлири” дегән мавзу билән елан қилинған бу мақалә тәтқиқатчи виллиям лам тәрипидин йезилған болуп, у мақалисни төвәндики җүмлиләр билән башлиған : “хәлқара террорлуққа қарши күрәшкә қатнишиш яки ортақ болуш дегән баһанә билән ши җинпиң һөкүмити уйғур аптоном районида яшайдиған 10 милйон уйғур хәлқиниң кишилик һоқуқи вә әркинликини илгири көрүлүп бақмиған дәриҗидә қаттиқ бастурди. Ши җинпиңниң бу сиясити юмшақ вә маслишишчан қияпити билән тонулидиған җаң чүншйәнниң орниға өткән йили 8-айда чен чүәнгониң алмаштурулуши билән өз ипадисини тапти. Әмма уйғур елида зораванлиқ һәрикәтлириниң тохтимай йүз бериши бейҗиң һөкүмитиниң уйғур елидики залим тактикилири арқилиқ уйғур елида мәңгүлүк әминликни бәрпа қилиштин ибарәт нишанға йәткили боларму, дәйдиған соални пәйда қилди.”

Аптор виллиям мақалиси давамида, чен чүәнго кәлгәндин буян уйғур елида бихәтәрлик тәдбирлирини күчәйтиш намида йолға қойған түрлүк сиясәтләрни бирму-бир тилға алған вә “бейҗиң һөкүмити уйғур елида инсанларниң күндилик һаятиниң һәрбир қисмиғичә бесим пәйда қилидиған сақчи дөлити сестимисини әң ахириқи нуқтисиғичә иҗра қилди” дегән вә буниңға чен чүәнго тәрипидин башлитилған паспорт йиғивелиш, лазим болғанда сақчиханидин рухсәт сорап берип еливалидиған сиясәтни вә һәтта сетилидиған пичақларғиму сетивалғучиниң исмини оюп, тизимлап сатидиған әһвалларни мисал қилип көрсәткән.

Апторниң қаришичә, чен чүәнго кәлгәндин буян, уйғур елида террролуққа қарши туруш үчүн аталмиш “хәлқ уруши” ни башлатқан болуп, бу хил усул 2008-йилидики бейҗиң олимпик мусабиқиси мәзгилидиму синақ қилинған йәни нәччә миңлиған бейҗиңлиқлар кочиларда аманлиқ сақлашқа, чарлашқа орунлаштурулған иди. Бу әһвал әйни чағдиму хәлқара ахбаратларниң диққитини қозғап кәң хәвәр қилинған иди. Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси, вәзийәт анализчиси елшат һәсән әпәнди болса “хәлқ уруши” дегән бу аталғуниң та мав дәвридин тартип япон әскәрлиригә қарши урушта қоллинилғанлиқини, демәк хитай һөкүмитиниң уйғурларғиму әнә шундақ дүшмән муамилиси қиливатқанлиқини билдүрди.

Юқиридики мақалиниң аптори виллиям лам мақалисидә йәнә, хитай һөкүмитиниң уйғур ели сақчилирини учур билән тәминлигәнләр үчүн 400 милйон сом пул аҗритип, юқири мукапат билән мукапатлайдиғанлиқини елан қилиш арқилиқ, уйғур елидики хитай пуқралирини қошумчә ишпийонларға айландуруп қойғанлиқини, йезилардиму йеза сақчилирини ишқа селиватқанлиқини, қисқиси уйғурларни һәрҗәһәттин беисм вә қамал астиға алғанлиқини баян қилған. Апторниң мақалисидә мана бу нуқтиға диққәт тартип “чен чүәнго уйғур елиға келип мана мушундақ қаттиқ контрол сиясити йүргүзгән болсиму, әмма йәнила зораванлиқ террор вәқәлириниң йүз бериши давам қилди вә уйғурлар арисидиму радикаллиқ идийисиниң илгирикидинму кәң тарқиливатқанлиқи көрүлмәктә” дегән. У мана бу әһвални нәзәрдә тутуп туруп “демәк, чен чүәнгониң террорлуқ вә радикаллиқни чәкләш үчүн йолға қоюватқан сақчи дөлити сестимисии мәғлуп болди” дегән вә хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң тәтқиқатчиси патрик пунниң сөзини нәқил қилип туруп, уйғур елидики бесим сиясити пәқәт вә пәқәт қаршилиқ пәйда қилиду” дегән.

Илшат һәсән әпәндиму сөзидә, бесимдин бир нәтиҗигә еришкили болмайдиғанлиқи 2009-йилидики үрүмчи вәқәсидә испатлинип болған болсиму, хитай һөкүмитиниң хаталиқини қобул қилмай, охшаш вастини қоллинишни давам қиливатқанлиқини, әмма һамини бир күни бу рияллиқ билән йүзлишишкә мәҗбур болидиғанлиқини билдүрди.

Тәтиқатчи виллиям ламму өз мақалисидә, нурғун мутәхәсссиләрниң вә шундақла нурғун хитай ичидики мустәқил хитай зиялийлириниңму бесим арқилиқ уйғур елида тинчлиқ пәйда қилғили болмайду, у пәқәт уйғурлар вә хитайлар арисида диалог қилмай туруп, болупму өз мәдәнийити вә диний кимликини йоқитип қоюш әндишиси ичидики яшрақ бир әвлад кишилири билән диалог шәкилләндүрмәй туруп муқимлиқ пәйда болмайду, дәп қарайдиғанлиқини, әмма чен чүәнгониң келиши билән уйғур елида бундақ бир диалог имканиниңму тарихқа айлинип қалғанлиқини баян қилған.

Дәрвәқә, илгири хәлқара кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хитай ишлири дериктори софи ричардсонму хитай һөкүмитиниң һазирқи сияситиниң уйғурларға бериватқан сегнали һәққидә тохтилип “хитай һөкүмити илһам тохтиға охшаш интайин тинчлиқпәрвәр бирини өмүрлүк қамақ җазасиға мәһкум қилиш арқилиқ мәсилини диалог билән һәл қилиш үмиди болғанларға наһайити очуқ қилип, диалогни унтуп кәт, мәйли тинчлиқпәрвәр боламсән, қандақла болушиңдин қәтийнәзәр, мән сән билән диалог өткүзмәймән дегән сегнални бәрди. Мәнчә бу интайин хәтәрлик әһвал” дегән иди.