Xitay uchur wasitiliride “Uyghur” nami qandaq ghayib qilindi?

Uyghur élining yerlik hökümet yaki ammiwi uchur-alaqe wasitiliride “Uyghur” namining nezerdin saqit qilinishi.

Yéqinqi waqitlardin buyan Uyghur élining yerlik hökümet yaki ammiwi uchur-alaqe wasitiliride “Uyghur” namini nezerdin saqit qilish bara-bara omumlishishqa bashlidi. Meyli xitayning “Xelq tori” bolsun yaki Uyghur élidiki hökümet uchur wasitisi bolghan “Tengritagh tori(yeni atalmish tyanshan tori)”, “Shinjang géziti” bolsun, “Uyghur” nami köpinche hallarda “Chüshüp qalghan” yazmilar közge da'im chéliqip qalidu. Uningdin bashqa xitayning organ tor betliride qa'ide boyiche “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” dep atilishi kérek bolghan sözlerde, Uyghur namining “Chüshüp” qélishimu binormalliq ichidiki normalliqqa aylinip qaldi. Hetta xitay tashqi ishlar ministirliqining birqanche qétimliq bayanatliri, “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq hökümiti” we bashqilarning bayanatliri we bayanat élan qilghuchi xitay bashliqliri hemde partkom sékrétarliri, mu'awin sékrétarlirining söz-nutuqliridimu “Shinjang Uyghur aptonpom rayoni” diki “Uyghur” milliti nami ishlitilmidi. Mutleq köp halda “Shinjang” déyilse, yene bezi waqitlarda Uyghur sözini tashliwétip “Aptonom rayon” depla qoyuldi. Hetta hökümet teshwiqatlirida éniq qilip “Shinjangda 56 millet yashaydu. Uyghurlarning shularning qataridiki bir az sanliq millet” deydighan sözler keng teshwiq qilindi.

Eslide 1949-yili xitay kommunistliri Uyghur élini ishghal qilghanda bu jayda %5 ke yetmeydighan xitaylar bar idi. Uyghurlarning nopusi %75 tin yuqiri idi. Xitaylar özi azsanliq millet idi. Hazir ular hessilep köpeygen bolsimu, emma xitay hökümiti yenila Uyghurlarning nopus jehette birinchi orunda turidighanliqini étirap qilip kelmekte. Éniqki, Uyghurlar öz wetinide azsanliq millet emes, xitaylar özliri bu jaydiki azsanliq millettur.

xjkunlun.cn

U halda bu xil “Chüshüp qélish” lar tasadipiyliqmu yaki buning arqisida birer qestenlik we mewqe mewjutmu?

Xitay hökümiti 1955-yili Uyghurlargha pütün dunya aldida özi étirap qilghan “Aptonom rayon” heqqini bergenlikini jakarlighanidi. Gerche bu heqqe Uyghurlar ezeldin heqiqiy menidin ériship baqqan bolmisimu, héchbolmighanda xelq'arada Uyghurlarning salahiyiti xitaydiki milliy térritoriyelik aptonomiyesi bolghan bir millet dep qarilatti. Yéqinqi yillarda xitay kompartiyesi hökümitining Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayetlirining ashkarilinishigha egiship, xelq'ara jem'iyetmu Uyghurlarning aptonomiye heqliridiki depsendichiliklerge diqqet qilishqa bashlidi. Emma xitay xelq'araning diqqitini burash meqsitide Uyghurlarning heq-hoquqlirigha qiliniwatqan ziyankeshlikliri qandaqtur “Térrorluq, bölgünchilik we radikalliq” tin ibaret üch xil küchke artip qutulmaqchi bolushti. Emma, xitayning tereqqiyati muqerrer yosunda, xelq'ara bilen bolghan ariliqini yéqinlashturup, uning heqiqiy yüzini dunya ehlining körüp yétishi peqet waqit mesilisige aylan'ghanidi. Mana emdi “Üch xil küch” töhmiti astidimu yoshurup qélish imkani bolmighan Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurushta téximu yaxshi chare, Uyghurlarni téz sür'ette “Jungxu'a milliti” gha aylanduruwétish, bu arqiliq milliy térritoriyelik aptonomiyeni emeldin qaldurush bolatti.

people.com.cn

Emeliyette xitay ichide milliy térritoriyelik aptonomiyeni bikar qilish heqqide mish-mish paranglar 90-yillardin bashlap otturigha chiqqan bolsimu, 2000-yillardin 2010-yillarghiche bolghan ariliqta bu mesile xitay ziyaliyliri arisida xélila ochuq-ashkara munazire qilinidighan témigha aylan'ghanidi. Bolupmu xitay hökümitining ikkinchi qétimliq milletler siyasitining layihisini otturigha qoyghuchiliridin chingxu'a uniwérsitétining dölet ehwali tetqiqat merkizining mudiri xu en'gang milliy térritoriyelik aptonomiyeni bikar qilish, xitaydiki milliy ziddiyetlerni hel qilishning eng yaxshi yoli dep körsetkenidi. Gerche shi jinping wezipige olturghandin kéyin, xitayning milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi emeldin qaldurulmaydighanliqini tekitlep kéliwatqan bolsimu, lékin xu en'gangning milletlerni “Jungxu'a milliti” dash qazinida éritip bir gewde qilish teklipini dölet istratégiyesining bir qismi süpitide emeliyleshtürüp keldi. Buning eng tipik misalliridin biri, Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan jenubtiki qeshqer, xoten, aqsu we qizilsu qatarliq jaylardiki Uyghur nopusini nishanliq we pilanliq shekilde shalanglashturush hésablinidu. Xitay hökümiti bu meqsetni emelge ashurush üchün ötken yillardin buyan jenubiy Uyghur diyaridiki Uyghur mehellirini chéqish, Uyghurlarni arilash olturaq rayonlirigha köchürüsh, xitay köchmenlirini jenubiy Uyghur diyarigha “Yardem” namida yötkesh, Uyghurlarning milliy örp-adetliri we en'enilirini amal bar yoqitip, xitayche adetlerni qobul qilishqa zorlash. . . . . . Larni élip bardi. Dangliq Uyghur mesilisi mutexessisi adri'an zénzning 2021-yili élan qilghan “Nenkey doklati” da xitay hökümitining Uyghurlarni xitay ölkilirige yötkeshtiki tüp meqsitining Uyghurlarning nopus qurulmisini shalanglashturush, bolupmu xitay ölkilirige yötkesh we yerleshtürüsh arqiliq, Uyghurlarning milliy kimlikini yoqitip, omumyüzlük xitaylashturushni meqset qilghanliqi éniq ashkarilan'ghanidi.

ts.cn

Uningdin sirt, xitay kommunist partiyesining 20-qurultiyida shi jinping bergen doklatta milliy térritoriyelik aptonomiyening bir qétimmu tilgha élinmighanliqi kishini téximu guman'gha salidu. Emeliyette 20-qurultay bolsa xitay hökümitining kéyinki dölet siyasitining yönilishini belgileydighan muhim bir yighindur. Xitayning awwalqi 19-qurultay, 18-qurultay yaki uningdin burunqi partiye qurultaylirida milliy térritoriyelik aptonomiye izchil tilgha élinip kelgen. Emma bu söz 20-qurultayda bir qétimmu tilgha élinmasliqi elwette sewebsiz bolmasliqi mumkin.

Shi jinpingning 20-qurultayda bergen doklatida “Xitay kommunist partiyesining merkiziy wezipisi her millet xelqini yéteklep zamaniwi küchlük dölet qurup chiqish, junggoche alahidilikke ige zamaniwiliq bilen jungxu'a millitining ulugh güllinishini emelge ashurimiz” déyilgen. Shi jinping yaki xitay kommunist partiyesi neziridiki “Xitayche alahidilikke ige zamaniwiliq” dégen sözning heqiqiy menisi, xitayche alahidiliktiki zamaniwi dölet dégenliktur. Bu yerdiki xitayche alahidilikke ige bolush, elwette Uyghur yaki tibetke oxshash milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqigha ige, xitaydin perqliq til, medeniyet we tarixiy arqa körünüshke ige milletlerning mewjutluqini saqlap qélish bilen royapqa chiqidighan arzu emes! peqet atalmish “Milliy térritoriyelik aptonomiye” emeldin qalghandila, andin xitayning arzusidiki xitayche alahidilikke ige bir dölet resmiy yosunda wujudqa kélidu. U halda, milliy térritoriyelik aptonomiyeni yoqitidighan usul, milliy térritoriyelik aptonomiyege éhtiyaj qalmaydighan bir muhitni berpa qilishtur. Bu muhit derweqe, Uyghur qatarliq milletler “Jungxu'a milliti” kimlikige singip ketkendila andin özlükidin shekillinidu.

Démek, shi jinping wezipige olturghandin buyan atalmish “Jungxu'a milliti” ortaq gewdisi berpa qilishni aghzidin chüshürmesliki bilen Uyghurlarning milliy kimlikige qiliniwatqan ziyankeshlikler, atalmish hökümet uchur wasitiliride Uyghur namining etey chüshüp qélishlarning mu'eyyen baghlinishi barliqi ashkara.

Shi jinping dewridiki milletler xizmitide eng köp tekitliniwatqan söz bolsa atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh arqiliq, milletler mesilisini hel qilishning junggoche toghra yolida méngish” tur. Shundaqla bu meqsetke yétish üchün “Milletlerning alaqilishishi, almashturushi, yughurulushini ilgiri sürüsh” tin ibaret. Milletlerning bir-birige yughurulup, “Jungxu'a milliti” berpa qilish dégenlik, xitay bolmighan milletlerning milliy kimlikini atalmish “Jungxu'a milliti” namidiki xitay kimlikige singdürüwétish dégenliktur. Xitay merkiziy komitétining atalmish “14-Besh yilliq pilanining medeniyetni tereqqiy qildurush pilani” dimu bu noqtilar éniq tekitlen'gen.

Shunisi éniqki, xitay hökümitining yéqinqi yillarda Uyghur xelqining milliy kimlik éngini suslashturush we Uyghur namini istémaldin chiqiriwétish gherizi, Uyghurlargha “Jungxu'a milliti” kimlikini zorlap téngishliri bilen mas qedemde otturigha chiqmaqta. Xitay uchur wasitiliride Uyghur namining “Ghayib bolushi” bu nuqtidin qarighanda hergizmu tasadipiyliq emes, belki pilanliq, wasitilik halda élip bériliwatqan Uyghur irqiy qirghinchiliq siyasetlirining bir qismidur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.