Amérika birleshme agéntliqi: “Xitaygha bolghan naraziliq Uyghurlarni süriye urushigha bashlap kirdi” 1

Yéqindin buyan amérikining nopuzluq axbarat wasitiliride Uyghur éli shundaqla Uyghurlarning weziyiti heqqide nahayiti muhim maqaliler élan qilin'ghan idi. Ene shundaq maqalilerning biri 22-dékabir küni amérika birleshme agéntliqi teripidin élan qilindi. Süriyediki qoralliq guruppilar bilen birlikte heriket qiliwatqan bir qisim Uyghurlarni ziyaret qilish netijiside élan qilin'ghan bu maqalide, bu Uyghurlarning süriyege bérishtiki sewebliri tepsiliy yorutup bérilgen.

Amérika birleshme agéntliqi muxbiri gérriy shéx yéqinda Uyghur élini ziyaret qilip, u yerdiki chékidin ashqan bixeterlik we teqib sistémiliri hem shundaqla “Yépiq terbiyilesh merkezliri” heqqide tepsiliy uchur bergen idi. U Uyghurlar heqqidiki ikkinchi parche xewirini süriyede urushqa qatnashqan bir qisim Uyghur qoralliqlirigha béghishlighan bolup, uning bu maqalisi élan qilin'ghandin kéyin küchlük inkas qozghidi. Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi bashliqi ömer qanat ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, “Birleshme agéntliqining bu xewiri yillardin béri Uyghur teshkilatliri dep kéliwatqanlarning heqiqetlikini testiqlighan boldi”, dédi. Uyghur éli weziyitini közitip kéliwatqan nurghun chet'ellik közetküchiler bu maqalini tiwittérda hembehirlidi we bir éghizdin bu xewer maqalisini bu heqte tunji qétim nahayiti etrapliq, toluq yézilghan bir maqale dep bahalidi. Biz töwende gérriy shéxning “Xitaygha bolghan naraziliq Uyghurlarni süriye urushigha bashlap kirdi” mawzuluq maqalisidiki mezmunlarni qisqiche tonushturup ötimiz. Uning maqalisi 2009-yilidiki “5-Iyul ürümchi weqesi” de namayishqa qatnashqanliq gumani bilen xitay saqchilirining teqibige uchrighan éli isimlik bir Uyghurning hékayisi bilen bashlinidu :

“Élining qeshqerdiki öyige saqchilar chüshtin kéyin basturup kirgen idi. Saqchilar pütün öyni axturup uning yataq öyidin qur'an we so'al-soraq heqqidiki ikki parche kitabni tépip chiqqanda uning qorqup ketken ata-anisi qarap turushqa mejbur boldi. Éli özining balagha qalghanliqini hés qilghan idi. Shu küni kéche saqchilar élini derexke baghlap qoyup, uni ‏5-iyul ürümchi weqesige qatnashqanliqigha iqrar qildurushqa urundi. Ular élining yüzige tamaka yaqti. Uni uyqusiz qoydi. Uninggha tuzluq su bérip, ussuz qoydi. Pakiz su telep qilghinida bolsa, suni chileklep béshigha tökti. 2009 ‏-Yilidiki ene shu soghuq qish kéchisi élining süriyening shimalidiki lawuldap yéniwatqan urush oti ichide qoligha kalashnikowni élip jihadning qara bayriqi astida, emma qelbide bolsa bir kün wetinidiki xitay hökümranlirigha hujum qilish arzusi bilen urushqa qatnishishigha sewebchi boldi. 2013 ‏-Yilidin béri minglighan Uyghur süriyege bérip türkistan islam partiyesi qarmiqida terbiyelinip, el-qa'ide bilen bir septe turup urushqa qatnashti we belgilik xizmet körsetti. Süriye prézidénti besher esedning qisimliri 6 yil dawam qilip netijiliney dep qalghan urush dawamida mana bu Uyghur qoralliqliri bilen küresh qildi. Emma süriye urushining ayaqlishishi démek belkim xitayning eng chong qayghusining bashlinishi démek bolushi mumkin”

Muxbir maqaliside éli bilen ötküzgen söhbiti heqqide yene mundaq dep yazidu :

“A'ilisining xitay hökümitining ziyankeshlik qilishigha uchrimasliqi üchün özining familisini dep bérishni ret qilghan éli manga ‛biz u yerde urush qandaq boldi, esed dégen kim dégenler bilen karimiz bolmidi. Bizning niyitimiz peqetla qoral tutushni öginip, xitaygha qaytish idi‚ dédi”.

Aptor birleshme agéntliqi teripidin élan qilghan maqaliside Uyghur élide bir qanche qétim zorawanliq térrorluq tüsini alghan we asasliq saqchi organlirini nishan qilghan bezi heriketlerning yüz bergenlikini, xitay hökümitining bu heriketlerni xitay hökümitige bolghan naraziliqtin emes, eksiche uning xelq'ara jihadchiliqqa munasiwetliklikini ilgiri sürgenlikini, jümlidin Uyghurlarning méngisining jihadchiliq bilen yuyulghanliqini ilgiri sürüp kelgenlikini bayan qilghan we maqalisini yene töwendikidek dawamlashturghan :

“Bizning birleshme agéntliqimizning xitaydin chiqip süriyede terbiyelinip urushqa qatnashqan 9 neper Uyghur bilen ötküzgen söhbetlirimiz dawamida bu Uyghurlarning qandaqtur süriyede jihad chaqiriqigha awaz qoshup urush qiliwatqan bashqa qoralliqlar bilen anche oxshap ketmeydighanliqi namayan boldi. Ular arisida ayali we baliliri bilen süriyege kelgen bir saqchi mu'ellimi bar idi. El-qa'ide qatarida urush qiliwatqan bilen radikal islam idiyesini qarshi almaydighan bir déhqan bar idi. 5 Waq namazni toluq oquydighan we kéchide bashqilar bilen olturup yehudiylarning dölet qurush tarixini öginidighan bir dukandar we shundaqla 30 yashlardiki, nahayiti siliq-sipaye gep qilidighan, yashighusiz halgha kep qalghan yurtidin ayrilghanda özining 35 géktarliq étizining nérisini bilmeydighan, bashlan'ghuch mektep sewiyisidiki éli bar idi. U özining istanbuldiki öyide eyni chaghni eslep turup özining xitay saqchisidin zulum körgende ‛men haman bir küni öchümni alimen‚ dep qesem qilghanliqini éytti”.

Muxbir maqalisi dawamida élining béshigha kelgenlerni misal qilip turup, 2009 ‏-yilidiki “Ürümchi weqesi” din kéyin nurghun Uyghurlarning tutqun qilin'ghanliqi, rayonda yürgüzülgen qattiq bixeterlik tedbirlirining kéyinki bir yil dawamida yenimu küchiyip, hetta nurghun Uyghur ziyaliyliriningmu tutqun qiliniwatqanliqi heqqide melumatlar barliqini, qisqisi, ichkiri ölkilerde méhmanxanighimu chüshelmeydighan Uyghurlarning axiri bérip chetke chiqip kétishtin bashqa charisi qalmighanliqini bayan qilghan. Muxbir xewiride, u türkiyede sözleshken, yeni ilgiri süriyege bérip urushqa qatnashqan bu Uyghurlarning hemmisining peqet xitay hökümitining zulumigha uchrighanliqi üchün axiri bérip süriyede qoligha qoral élishqa mejbur bolghan kishiler ikenlikini eskertken. Muxbir xewiride amérikidiki jorj washin'gton uniwérsitétining oqutquchisi, doktor shan robértsning mulahizisige yer bergen bolup, shan robérts xitay hökümitining uzundin béri Uyghurlarni yoq yerdin qoralliq urush qozghash xewpi mewjut dep eyiblep kelgenlikini, 2009 ‏-yilidiki basturushtin kéyin bolsa ehwal özgirip mana emdilikte xitay hökümiti üchün “Tilep tapqandekla” bir weziyet shekillen'genlikini éytqan.

Derweqe, xitay hökümiti Uyghur élide yürgüzüwatqan qattiq qolluq siyasetliri nurghun xelq'ara kishilik hoquq organlirining tenqid qilishigha uchrighan. Kishilik hoquq organliri we nurghun mutexessiler xitay hökümiti bundaq qattiq bésim siyasetlirini ayaghlashturmighan teqdirde buning Uyghurlarni axiri bérip heqiqeten zorawanliq yolini tallashqa mejburlaydighanliqini agahlandurghan idi. Emma gérmaniyediki “Yawropa medeniyiti we ilahiyetshunasliq instituti” ning oqutquchisi doktor adriyan zénz radiyomizgha qilghan sözide, Uyghur élidiki hazirqi siyasetlerdin narazi boluwatqan xitay nopusiningmu xitay hökümiti üchün bir tehdit bolup shekillinishi mumkinlikidek bir köz qarashni otturigha qoydi. U mundaq dédi: “2009‏-Yilidiki ürümchi weqesidin kéyin rayondiki xitaylar bixeterlik tedbirliri yéterlik bolmidi, dep shikayet qilip hökümettin narazi bolghan idi. Shuning bilen rayonda qattiq bixeterlik tedbirliri élindi. Buninggha elwette xosh bolghan xitaylar bar. Emma chén chüen'go kelgendin kéyinki élin'ghan tedbirler bekla chékidin éship ketti. Menche bu nahayiti zor xewp. Buninggha nisbeten rayondiki xitaylardimu oxshimighan pikirler bar. Hazir shinjangdiki xitay nopusining köplükini nezerde tutqanda ularning buninggha qayturidighan naraziliq inkasinimu xitay hökümiti üchün zor xewp hasil qilalaydu, déyishke bolidu”.

Birleshme agéntliqi muxbiri maqalisi dawamida nurghun Uyghurlarning 2009 ‏-yilidin kéyinki qattiq basturush siyasetliri tüpeylidin öz yurtlirini tashlap chiqip kétishke mejbur bolghanliqi we axiri bir amallar bilen türkiyege kelgendin kéyin qandaq bolup süriyege bérip qalghanliqini élining hikaysi'i arqiliq bayan qilghan. “Élining süriyege bérip qélish sewebi birleshme agéntliqimiz türkiyede sözleshken bashqa Uyghurlarningki bilen oxshash. Yeni ularmu qoralliq guruppilargha xitay hökümitige bolghan öchmenliki we musteqil bir Uyghur döliti qurush arzusi bilen qatnashqan iken. Ularning köpinchisining bashqa döletlerdikidek jihadni meqset qilghan siyasiy islamdin xewiri yoq iken. Ularning héchqaysisi xitayning ichide bu qoralliq guruppilargha adem qobul qilidighanlar bilen tonushmighan iken.”

Biz kéyinki anglitishimizda bu maqale heqqide silerge dawamliq melumat bérimiz.