Mutexessisler : sowét arxipliri 20-esir Uyghur siyasiy tarixi tetqiqatidiki muhim menbelerning biri

Tarixchilarning qarishiche, 1917-yilidin taki 1950-yilighiche bolghan 30 nechche yil jeryanda sowét ittipaqi Uyghur diyarini özining muhim tashqi siyasiy istratégiyilik nuqtisi qatarida kördi.

Sowét ittipaqi kompartiyesi merkiziy komitéti siyasiy byurosi 20-esirning 20-yilliridin bashlap, Uyghur diyarining siyasiy, étnik, soda-iqtisad, medeniyet we bashqa mesililiri heqqide bir qanche qétim qararlarni alghan bolup, u, 1930-40-yillirida kötürülgen milliy azadliq heriketlirige biwasite arilashti hetta Uyghur diyarining siyasiy teqdirini bir terep qilishta muhim rol oynidi.

Mezkur tarixi témilar boyiche bir qisim tetqiqat eserliri meydan'gha keldi we izchil kelmekte. Yéqinqi yillardin buyan eyni dewrge a'it sowét arxip matériyallirining bir qismimu élan qilinishqa bashlighan bolup, burunqi tetqiqatlarda sowét höjjetliri ishlitilmigen bolsa, mutexessisler mana emdi mezkur arxip höjjetliridin tetqiqatlar üchün paydilinish kéreklikini ilgiri sürmekte.

Xelq'ara tarixshunasliqta Uyghur diyarining yéqinqi we hazirqi zaman siyasiy tarixi témiliri aktiwalliqqa ige bolghan bolup, mezkur nuqta boyiche 20-esirde gherb tarixchiliridin andréw forbésning “Xitay ottura asiyasidiki militaristlar we musulmanlar. Jumhuriyet dewrdiki shinjangning 1912-1949-yilidiki siyasiy tarixi”, amérikiliq tetqiqatchi linda bénsonning “Ili inqilabi” namliq kitabliri we arqidin awstraliyelik xitay tarixchisi dawid wangning “Sowét kölenggisi astida: ghulja weqesi. Shinjangdiki étnik toqunush we xelq'ara riqabet. 1944-1949-Yilliri” namliq kitabliri meydan'gha kelgen idi. Mezkur eserlerde 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq inqilabi mesilisi mexsus yorutulghan. 1930-1940-Yilliri tarixi mesililiri yene amérika alimi jams millwardning “Yawro-asiyaning tügüni: shinjang tarixi” namliq kitabi we bashqa alimlarning ayrim eserliridinmu orun aldi.

Bu saheler boyiche proféssor walériy barmin we bashqa bir qisim rusiye tarixchilirimu bir qatar eserlerni élan qilghan bolup, mezkur sahe boyiche yene xitay, türkiye, yaponiyedimu bir qisim eserler meydan'gha keldi. Lékin, gherb alimlirining, omumen, her qaysi el tarixchilirining Uyghur diyarining 20-esirning birinchi yérimidiki tarixigha munasiwetlik tetqiqatlirida ilgiri peqet her xil tillardiki menbelerdin paydilinilghan bolsimu, lékin ular türlük sewebler tüpeylidin sowét ittipaqi arxipliridin paydilinish shuningdek Uyghurlarning özlirining menbeliridin paydilinish imkaniyiti bolmighanliqi üchün öz tetqiqatlirida yenila bir tereplimiliktin xali bolalmidi. Dawid wang qatarliqlarning eserliride bolsa xitay nuqti'inezerliri gewdilendürüldi.

Elwette, sowét ittipaqining Uyghur diyarining 20-esirning birinchi yérimidiki siyasiy hayatigha a'it arxiplirining ilim sahesige yétip kélelmeslikidiki asasliq seweb, mezkur arxiplarning ashkarilanmighanliqidin idi. Emma sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, bolupmu 90-yillarning otturiliridin bashlap bu arxiplarning beziliri arqimu -arqidin échilishqa bashlidi we hazirmu dawamliq cheklik yosunda élan qilinmaqta hem tetqiqatlar üchün ishlitilmekte.

Uyghur tarixchiliridin qazaqistandiki turan uniwérsitétining tarix proféssori ablet kamalof, türkiye hajitepe uniwérsitéti tarix oqutquchisi doktor erkin ekrem we qazaqistandiki Uyghur tarixchiliridin qehriman ghojamberdi özlirining 20-esir Uyghur tarixi mesililiri we sowét arxipliridin tetqiqatlar üchün paydilinish mesilisige a'it köz qarashlirini otturigha qoydi.