Түркийәдә уйғур тебабити вә доригәрликиниң һазирқи әһвали вә кәлгүси истиқбали

Түркийәдики акт телевизийәсиниң “визйон” намлиқ программисида уйғур тебабити һәққидә тәпсилий мәлумат берилмәктә. 2020-Йили 22-ноябир.

Уйғурларниң саламәтлик, тебабәтчилик вә доригәрлик билән мунасивәтлик саһәләрдә издиниши наһайити қәдими заманларға созулидиғанлиқи мәлум. Уйғурларму мушу узун тарихи җәрянида өзигә хас давалаш усулини яратқан. Уйғур миллий тебабити өзигә хас нурғун пәрқлиқ усуллири билән системилашқан теббий илим болуп күнимизгичә йетип кәлгән.

2016-Йили хитай һөкүмитиниң ирқий қирғинчилиқ сиясити билән башланған уйғур елидики зор тутқунда уйғур тебабити вә доригәрлики кәспи билән шуғуллинип кәлгән вә униң әвладтин-әвладқа давам қилишиға төһпә қошуп келиватқан уйғур тебабити саһәсидики бир қисим тевипларму тутқун нишани болғаниди.

Уйғур тебәбәт дорилирини ишләпчқарған атақлиқ доктор халмурат ғопур әнә шу тутқун қилинип қаттиқ җазаланған уйғур дохторлириниң вәкилидур.

Униңдин башқа уйғур әнәниви доригәрлик саһәсиниң аста-аста хитай карханилириниң қолиға өтүп кетиши билән уйғур тебабәт дорилирини хитай ширкәтлири өзлири ишләпчиқирип, бу саһәни монопол қилиш әһвали келип чиққаниди. Буниң билән уйғур тебабити билән шуғуллинидиған вә өз алдиға давалаш орни ачқан вә дора ишләп чиқарған уйғур тевиплар вәйран болушқа, бәзилири чәтәлләргә чиқип кетишкә дуч кәлгән.

Уйғур елидин хитай даирилириниң һәрхил чәклимиси билән чәтәлгә чиқип һаятини вә кәспини чәтәлдә давамлаштуруватқан уйғур тевиплири бу әһвалидин бәк биарам болмақта вә буни һәл қилиш йоллири үстидә издәнмәктә. Нөвәттә, түркийә уйғур тебабити билән шуғулланғучи уйғур тевиплири көпрәк орунлашқан мәмликәт болуп, истанбул вә башқа шәһәрләрдә бир қисим уйғур тевиплири, доригәрлириниң өз паалийәтлирини давамлаштуруватқанлиқи, уларниң уйғур тебабитини техиму күчәйтиш үчүн тиришиватқанлиқи мәлум.

Aslinur Tümtürk teminligen

Әнә шундақ издиниватқанлар қатарида түркийәдики уйғур тебабәтчилики кәспидики төһпикарлардин шәмшинур абдуғопур вә түркийәдә туғулуп йетишип чиққан йеңи әвлад тевиплардин аслинур түмтүркму бар.

Ундақта түркийәдә уйғур тебабитидики әнәниви дориларниң ишлиниши, буларниң рухсәт қилинип бимарларға ишлитилиши вә уйғур тебабитиниң әһвали қандақ? дегән мәсилиләр оттуриға қоюлуши мумкин. Бу мәсилиләр һәққидә хотәндики уйғур тебабәтчилики алий техникомини пүттүрүп, хотәндә 20 йилидин көпрәк тевиплиқ қилған, 2010-йили түркийәгә келип түркийәдә өз кәспини кәспини давам қиливатқан вә уйғур тебабити вә доригәрлики һәққидә китаб йезиватқан тәҗрибилик тевип шәмшинур абдуғопур ханим җаваб бәрди.

У сөзидә, түркийәдә уйғур тебабәт дорлириниң техи рәсмий патент һоқуқиға еришмигәнлики, лекин 200 гә йеқин дориниң түркийә һөкүмәт даирилиридин қошумчә дора яки қошумчә озуқландуруш маддиси нами астида рухсәт елиш арқилиқ ишлитилип келиватқанлиқни билдүрди.

Аслинур түмтүрк ханимниң дейишичә, уйғур тебабәт дорилириниң хам маддисиниң һәммиси түркийәдә тепилмайдикән. У, уйғур тевипилириниң бәзи кәмчил дориларниң хам маддилирини түркийәдә йетиштүрүп толуқлап бимарларни давалаватқанлиқини тәкитлиди. Уйғур тевипларниң яхши нәтиҗиләргә еришкәнликини билдүрди.

У өз көз қаришини мундақ оттуриға қойди: “түркийәдә тевиплиримиз, уйғур миллий тебабити дорилирини ишләпчиқириду. Улар пүтүн күчи билән ишләпчиқиришқа тиришиватиду. Бирақ, дориларниң хам маддисиниң һәммиси түркийәдә тепилмиған яки өстүрүлмигәчкә, улар оттура асиядин, пакистан, һиндистан, шәрқий түркистан, хитай, мисир қатарлиқ йәрләрдин келиду. Тевиплиримиз, бәзи дориларниң хам маддилирини түркийәдә йетиштүрүшкә тиришиватиду. Кәмчил хам маддиларни мушундақ толуқлаватиду. Һәмдә тевиплар һазирқи шараитта көп тиришчанлиқ көрситиш арқилиқ бимарларни уйғур миллий дорилири билән тәминләватиду. Дора ишлитишкә рухсәт елиш мәсилисигә кәлсәк, рухсәтни деһқанчилиқ министирлиқи яки сәһийә министирлиқидин елиш керәк. Буниң бәзи шәртлири, тәртипләр вә җәрянлири бар. Пәқәт бу шәртләргә тошқан дориларни бимарларға қошумчә толуқлима шәклидә ишлитәләймиз. яки уларни ишлитишкә йол қойиду. Әлвәттә, дориниң ичидики мадда бәк муһим. Миқдариму интайин муһим. Бу нуқтида, гәрчә бәзи дориларда мәсилә болсиму, әмма аммиға бәргили болидиған көп сүпәтлик дорилар бар”.

Шәмшинур абдуғопур ханим уйғур дорилирини таварлаштуруп иқтисадий мәнпәәт елиш билән бир вақитта, уйғур миллий тебабәт дорилириниң сақлап қелишқа әһмийәт беришниң бәк зөрүр икәнликини тәкитлиди. Буниң үчүн дориларниң уйғурчә исим билән ясилип базарға селиниши керәкликини, қисқа вақит ичидә түркийәдә уйғур тебабити вә доригәрлики һәққидики китабларниң түркчигә тәрҗимә қилиниши вә уйғур тебабитини вә доригәрликини өгитидиған системилиқ мәктәпләрниң ечилип йеңи әвладларға миллий тебабәтни өгитиш керәкликини илгири сүрди. У йәнә буларни қилиш үчүн түркийәдә шараит вә имканларниң барлиқини тәкитлиди.

Аслинур түмтүрк ханим уйғур тебабити вә уйғур дорилири әсирләр бойи вә синақлардин өткәнлики вә түркийәдиму тәрәққият истиқбали барлиқини билдүрүп мундақ деди: “уйғур миллий теабити үчүн түркийәдә пурсәт барму дегән мәсилигә кәлсәк, әлвәттә, яхши пурсәтләр бар. Мундақчә ейтқанда, заманиви тебабәт әмәлийәттә уйғурларниң әнәниви тебабитигә қариғанда бәк йеңи. Башқичә қилип ейтқанда, биз уйғурларниң әнәниви миллий тебабитимиз техиму ишәнчлик вә техиму пайдилиқ, көп синақтин өткән дәп қараймиз, чүнки у уйғур тебабити вә уйғур дорилири әсирләр бойи синақ қилинған вә синақлардин өткән. Әнәниви миллий тебабәтни, заманиви тебабәткә селиштурғанда техиму көп даирини өз ичигә алиду. Йәни көп хил давалаш усуллири бар. Шуңлашқа, у бизгә бир хилдин көп хил таллаш пурсити бериду. Йәни бизгә көп хил әвзәллик билән тәминләйду. Биз давалаш усуллирини тәҗрибилиримиз билән билимиз. Давалаш усули вә дорилар көп хил бимарларға шипа болалайду. Мәһсулатлири көп хил болиду. Шуңа биз қисқа вақитта үнүмлүк нәтиҗигә еришәләймиз”.

У сөзиниң ахирда уйғур тебабәт дорилириниң хам әшя пишшиқлап ишләш усуллириниң пүтүнләй йешиллиқ өлчимигә мас болуши, буларниң теббий өсүмлүкләрдин ясилиши вә химийәлик мадда қоллинилмаслиқи билән түркийәдики бимарларни алаһидә җәлп қилидиғанлиқини тәкитлиди. У, түркийәдә уйғур тебабәт дорилириниң истиқбалиниң бәк яхши болидиғанлиқни илгири сүрди.