Xitayning Uyghur tébabitini weyran qilish pilani: “Jewhirini élip, yiltizini yoqitish”

Shinjang Uyghur dorigerlik cheklik shirkitining ishchisi zukam jewhirini orap qachilash séxida ishlewatidu, 2022-yili 14-féwral, ürümchi

Uyghur tébabiti emgekchan Uyghur xelqining nechche ming yilliq tébbiy dawalash we turmush medeniyitige da'ir qimmetlik miraslirining biridur. Uyghur tébabiti insaniyet tébbiy bilim xezinisidiki muhim miraslarning biri süpitide Uyghurlarning öz tupraqlirida yashash we köpiyish, salametlikni asrash, késelliklerning aldini élish we dawalash ishlirida muhim rollarni oynighan.

Uyghur tébabetchilikining nechche ming yilliq tarixqa ige ikenlikini hetta xitay hökümitimu étirap qilidighan bir heqiqettur. Wetinimizdin qéziwélin'ghan arxé'ologiyelik menbeler we Uyghur élidin chet ellerge élip kétilgen yazma matériyallarda Uyghur tébabetchilikige da'ir nurghunlighan qimmetlik tébbiy höjjetler matériyallar bar. Ularning ichide bérlin, london, moskwa, sankt-pétérburg, sitokholm, lund, tokyo, parizh qatarliq sheherlerning tarixiy muzéylirida saqliniwatqan Uyghur tébabitige a'it tarixiy höjjetlerning bir qisimliri terjime qilinip élan qilindi. Uyghur tébabetchiliki adem bedinining bir pütünlükini alahide tekitlesh bilen birge, tebi'et dunyasidiki hayatliq zenjirige da'im zich tesir qilip turidighanliqini alahide körsitidu. Islamiyettin ilgiriki dewrlerdila Uyghur tébabetchilikide jesetni yérip tekshürüsh, jesetlerni mumiyalash, téngiqchiliq, samsaq, haraq qatarliqlar bilen mikrob öltürüsh, bash söngikini échip xaltiliq qurutni éliwétish, kichik tiptiki köz opératsiyesi qatarliq nazuk we inchike tébbiy dawalash métodliri qollinilghan. Uyghur téwipliri Uyghur élining tagh-yaylaqliri, chöl-bayawanliri, baghu-bostanlirini kézip, bayqighan doriliq ösümlüklerni emeliy dawalash ishlirida qollinip, 3000 xildin artuq shipaliq dora eshyaliri heqqide nurghunlighan qimmetlik rétséplarni yézip qaldurghan. Uyghur téwipliri buning bilenla cheklenmestin, gherb we sherqte chiqidighan dorilarnimu Uyghur tébabitide qollinish arqiliq, Uyghur tébabitining dorigerlik sahesini serxillashturghan.

Social Media

Derweqe, nechche ming yilliq en'eniwi tébabet tarixi Uyghurlarning ijtima'iy hayatigha chongqur singip kirgen bolup, Uyghurlarda bashqa milletlerdin perqliq bolghan tébabet medeniyitini shekillendürgen. Bu wejidin Uyghur xelqide a'ilide tébabet dorilirini saqlash, ishlitish, bir qisim késellerni en'eniwi Uyghur tébabiti uslubida (yeni yerlik usul) da dawalash qatarliqlar bir en'enige aylan'ghan. Yene bir tereptin, Uyghur tébabiti Uyghurlarning yémek-ichmek medeniyiti bilen zich baghlan'ghan bolup, adette bimarlarni yémeklik arqiliq dawalash؛ issiq-soghuq mizajini tengshesh؛ hawa, su, tupraq qatarliq muhit alahidilikliri bilen bimarning ichki beden muwazinitini maslashturushtek usullar keng qollinilip kelgen. Démek, Uyghur tébabiti nechche ming yillar mabeynide Uyghurlarning yerlik xususiyetliri bilen chemberchas baghlinip, bir gewdige aylan'ghan millet tébabitidur. Wahalenki, xitay hökümiti Uyghur tébabitini Uyghurlar bilen teng yoqitish meqsitide türlük siyasiy hiyle-neyrenglerni oynap kelgenliki melum.

15-May xitay bashqurushidiki “Tengritagh” torida “Aptonom rayonimizda jungyi tébabitini yuqiri süpette tereqqiy qildurush yighini échildi” namliq xewer bésildi. Xewerning mezmunidin qarighanda, Uyghur aptonom rayonida “Shinjang jungyiche tébabet dorilirini bashqurush idarisi” dep bir idare qurulghan. Mezkur idarining asasliq wezipisi xitayning döletlik xitay tébabiti (中医) ni bashqurush idarisi bilen hemkarliship, tébbiy tereqqiyatni ilgiri sürüsh, qoghdash, xitay tébabitige warisliq qilishni ilgiri sürüsh ikenliki körsitilgen.

Xewerde Yene Uyghur aptonom rayonluq hökümetning re'isi erkin tuniyaz bilen xitay döletlik sehiye, saqliqni saqlash idarisi partkomining ezasi, döletlik jungyiche dorilarni bashqurush idarisining bashliqi yü yenxongning mezkur idarining qurulush murasimida lénta késip, söz qilghanliqi déyilgen. Halbuki, del mushu ikki shexsning sözliri Uyghur diyarida atalmish “Shinjang jungyi dorilirini bashqurush idarisi” deydighan bir orunni peyda qilishning keynidiki siyasiy suyiqestning mahiyitini ashkarilap qoyghan.

Erkin tuniyaz sözide, Uyghur diyarining xitayning “Bir belbagh, bir yol” iqtisadiy karidorining dawalash we mulazimet merkizi qilinidighanliqidek nishanni chöridigen halda, azsanliq milletler tébabitini qoghdash, warisliq qilish, kesip igilirini terbiyelesh heqqide söz qilghan. Yü xongyen bolsa, shi jinpingning jungyi dorigerliki xizmiti yighinidiki muhim sözlirige asasen, jungxu'a milliti kimlikini qobul qilish idiyesini merkiziy liniye qilip, “Jewhirigila warisliq qilish” ni otturigha qoyghan.

uy.ts.cn

tebabet

Bu yerde yuqiriqi ikki shexsning hemme quruq geplirini tilgha élishning hajiti yoq. Peqetla erkin tuniyazning “Shinjangdiki az sanliq milletler tébabitini qoghdash, warisliq qilish” dégen sözi bilen yü xongyenning “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi idiyesini bash liniye qélip, jewhirini élish” dégen sözlirining mahiyiti heqqide izdensekla jawabqa érisheleymiz. Yeni erkin tuniyazning sözidin qarighanda, bu yerde atalmish “Shinjang jungyi dorilirini bashqurush idarisi” bilen xitayning döletlik jungyi dorilirini bashqurush idarisi arisidiki hemkarliq muqerrer yosunda Uyghur tébabetchiliki dorilirini “Jungyi doriliri” namida tereqqiy qildurushni közde tutqan. Yü xongyenning “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi boyiche jewhirini élish” dégini bolsa, Uyghur tébabet dorilirining buningdin kéyinki tereqqiyati Uyghur namida emes, belki “Jewhiri élinip, nami yoqitilish” usulida, peqet xitay tébabitige singdürüwétilidighanliqini éniq körsitip turuptu.

Shuni tekitlesh kérekki, bu yerde yü xongyenning bu sözliri tasadipiy déyilip qalghan sözler emes, elwette, bu sözlerning meqsetlik déyilgenlikini uning sözidiki “Jewhirini élish” (传承精华) dégen xitayche 4 xetlik atalghuning arqa körünüshidin éniq hés qilghili bolidu. Bu yerde bu atalghuning xitay ichidiki siyasiy menisi heqqide qisqiche toxtilip ötüsh, artuqche emes, elwette.

Shi jinping 2019-yili öktebirde xitay hökümitining Jungyi doriliri tereqqiyati heqqide échilghan chong yighiNda “Jungyi dorilirigha warisliq qilishta jewhirini élish” ni otturigha qoyghanliqi melum. Shi jinping bu sözni néme meqsette otturigha qoyidu? bu nuqtida izden'ginimizde, xitayning hökümet teshwiqat tor béti bolghan “Küchlük dölettin öginish supisi (学习强国) ” da bu heqte bérilgen mundaq bir éniqlimini uchritimiz. Mezkur éniqlima bu tor betning “Gu'angdung öginish supisi” da élan qilin'ghan bolup, uningda shi jinpingning “Jungyi dorilirigha warisliq qilishta jewhirini élish” dégen sözige mundaq chüshenche bérilgen: “Re'is shi jinpingning testiqiDa, jungyi doriliri özining tereqqiyat qanuniyitige boysunushi kérek, ‛jewhirini élish‚ kérek déyilgen. Undaqta, bu jewher zadi néme? qedimkiler bizge nurghun nersilerni qaldurghan. Uning ichide biz ishliteleydighanlirimu, ishlitelmeydighanlirimu bar. Shunga biz ularning jewhirini éliwélish bilen birge, bu jewherlerni özimiz üchün xizmet qildurushimiz kérek. Mana bu jewhirini élishning menisidur”.

Bizge melumki, Uyghur diyarida bir qeder kesipleshken “Shinjang Uyghur dorigerliki” shirkiti shinjang tébbiy uniwérsitétining sabiq mektep mudiri we “Shinjang Uyghur dorigerliki” shirkitining diréktori doktor xalmurat ghopurning bashchiliqida 2001-yili qurulghanidi. Bu shirket bazargha sélip ünüm yaratqan dorilardin “Zukam jewhiri” (kumilichi) gerche ishlepchiqirish kölimi kichik bolsimu, inawiti éship méngiwatqan peytte, xalmurat ghopur2017-yili tutqun qilinip ikki yil kéchiktürülüp ölüm jazasini ijra qilishqa höküm qilin'ghan. Arqidinla uning shirkiti xitay da'iriliri teripidin tartiwélin'ghan. Ashkarilan'ghan melumatlargha qarighandimu, 2016-yilidin buyan naheq jazalan'ghan, lagérlargha qamalghanlar ichide Uyghur tébabiti sahesidiki doktor xalmurat ghopurgha oxshash nurghunlighan tébbiy sahediki mutexessisler, Uyghur milliy tébabiti bilen shughullinip kelgen usta téwiplar we dorigerler xéli köp salmaqni igiligen.

Xitay hökümiti doktor xalmurat ghopurning tutqun qilinishini “Üch xil küch” , “Ikki yüzlimichilik” qatarliq siyasiy jinayetler bilen baghlighan. Halbuki, xitayning “Üch xil küch” we “Ikki yüzlimichi” lerge qarshi “Meydan ayrish” yaki “Awaz chiqirish” teshwiqatlirigha nezer salidighan bolsaq, xalmurat ghopurning tutqun qilinishining xitayning Uyghur tébabitini weyran qilish suyiqesti bilen zich munasiwetlik bolghanliqini körimiz. Yeni shinjang Uyghur tébabet doxturxanisining organ tor bétide 2019-yili aprilda élan qilin'ghan bir maqalide bu heqte bir qisim melumatlarni köreleymiz. Maqalining témisi “‛üch xil küch‚ we ‛ikki yüzlimichi‚ lerge qet'iy qarshi turup, milletler ittipaqliqini pütün küchimiz bilen qoghdayli” bolup, mezkur maqale shu doxturxanining tére késellikler bölümi doxturi tursun ghopur teripidin yézilghan. U maqaliside, xalmurat ghopurni misalgha élip mundaq deydu: “Xalmurat ghopur ‛ikki yüzlimichi‚ bolup, u Uyghur tébabetchilikidiki ilmiy salahiyiti we hoquqidin paydilinip, Uyghur tébabiti bilen xitay tébabitining tarixiy béghini üzmekchi bolghan. U yene derslik matériyallar, kitablar, ilmiy léksiye, tor teshwiqati qatarliq türlük wasitiler arqiliq, milliy musteqilliqni teshwiq qilip, milliy ziddiyet peyda qilip, döletni parchilimaqchi bolghan. U bizning esheddiy düshminimizdur”.

Yuqiriqi bu külkilik töhmetlerning mahiyiti emeliyette, doktor xalmurat ghopurning xitayning Uyghur tébabitige sozghan qara qolini aldin hés qilghanliqi, shundaqla buni tosushqa urun'ghanliqining xitayning neziride “Jinayet” dep qaralghanliqidur. Emeliyette, xalmurat ghopur xitay eyibligendek “Ikki yüzlimichi” yaki “Üch xil küch” emes, belki Uyghur tébabitining qoghdighuchisi bolghanliqi üchünla ölümge höküm qilin'ghan dep qarashqa heqliqmiz.

 

tcm.china.com.cn

Xitayning Uyghur tébabitining jewhirini élip, özining qiliwélish gherizi yéqindila otturigha chiqqan bolmastin, belki 2010-yilidin bashlap otturigha chiqqan. Yeni Uyghur éli xitayning 19 ölkisige teqsim qilip bérilgendin bashlap Uyghurlarning en'eniwi Uyghur tébabetchilikini tereqqiy qildurushqa mexsus meblegh ajritilishqa bashlighan. Xitayning 2023-yili 5-noyabirda ötküzülgen “6-Nöwetlik xitay xelq'ara import körgezmisi” de, “Shipayi” markisidiki qar leylisi kishilerning diqqitini qozghighan. Bu markini bazargha salghan “Shinjang chimu dorigerlik tetqiqat orni” 2012-yili qurulghan bolup, Uyghur en'eniwi tébabiti (milliy tébabiti) tetqiqatini asas qilghan. Emeliyette “Shipayi” markisi 2003-yili xotendiki Uyghur tébabetchiler teripidin berpa qilin'ghan bolup, kéyin xitay shirketliri teripidin igiliwélin'ghan.

Démek, yuqiriqi ehwallardin körüwélishimiz tes emeski, Uyghur tébabitining jewhirini élip, xitay üchün xizmet qildurushmu Uyghur irqiy qirghinchiliqining muhim bir qismi ikenliki ashkara. Yeni nechche ming yilliq tarixqa ige Uyghur tébabitini yoqitish xitay üchün öz nöwitide Uyghurlarni yiltizidin yoqitish bilen oxshashla muhim. Bu sewebtin, xuddi Uyghur mazarliqliri üstide tetqiqat élip barghan doktor rahile dawut xitayni qandaq ensiretken bolsa, Uyghur tébabitini xitay tébabitige qoshuwétishke qarshi chiqqan xalmurat ghopurmu we Uyghur tébabiti sahesidiki Uyghur téwiplarmu xitayni shunche ensiretken. Uyghurlargha, Uyghurning barliq bayliqlirigha ige chiqidighan mushundaq Uyghur ziyaliyliri yoqalmisa, xitay qandaqmu özining rezil meqsitini ishqa ashuralisun?

***Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu.